Η ηθική της επιστήμης

Του ΚΩΣΤΑ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ καθηγητής Ιστορίας των Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Από τεχνολογική άποψη τα σχετικά με το πείραμα στο CERN είναι αναμφισβήτητα ένα τεράστιο κατόρθωμα. Δικαιολογεί, όμως, το κατόρθωμα αυτό, τις υπερβολές που συνοδεύουν το πείραμα;

Και ακόμη: Είναι οι υπερβολές αυτές το αυθόρμητο αποτέλεσμα του ενθουσιασμού των επιστημόνων ή εκφράζουν την επιθυμία μιας κατηγορίας φυσικών να επανακτήσουν τον κεντρικό ρόλο που έπαιζαν πριν από είκοσι χρόνια;

*Το τι αναμένει η επιστημονική κοινότητα από το πείραμα του CERN και, κυρίως, το ποιες θεωρητικές ανακατατάξεις θα φέρουν τα αναμενόμενα αποτελέσματα είναι ένα εξαιρετικά περίπλοκο θέμα, και είναι κάτι που δεν είναι δυνατόν να το μεταδώσει κάποιος μέσα από εφημερίδες, περιοδικά και τηλεοπτικές εκπομπές.

Τα πειράματα στο CERN, όμως, δεν αφορούν μόνο τις επιστημονικές διεργασίες. Αφορούν και το γιγαντιαίο εγχείρημα εκλαΐκευσης και δημοσίων σχέσεων που τόσο προσεκτικά σχεδιάστηκε για να εγκαινιασθεί και αυτό μαζί με τις πρώτες δοκιμές των μηχανημάτων.

Σε αυτό το εγχείρημα το πρωτοφανές και ιδιαίτερα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι ο (επικοινωνιακός) λόγος κυριαρχείται από θεολογικούς όρους.

*Να μερικές από τις φράσεις που βρίσκει κάποιος σε όλα σχεδόν τα κείμενα που έχουν γραφτεί γι' αυτό το πείραμα: Το σωματίδιο του Θεού, το ?γιο Δισκοπότηρο της Φυσικής, η Στιγμή της Γένεσης του Σύμπαντος. Στα τέλη του 1980, ο Νομπελίστας Λέον Λέντερμαν που ήταν ο συντονιστής του αντίστοιχου επιταχυντή στο Τέξας, η κατασκευή του οποίου τελικά ακυρώθηκε, έλεγε ότι τα αποτέλεσμα των πειραμάτων θα μας κάνουν να καταλάβουμε «την απόλυτη Αλήθεια με άλφα κεφαλαίο». Σήμερα ο ίδιος ισχυρίζεται ότι «θα καταλάβουμε πώς σκέφτεται ο Θεός»!

*Πώς, λοιπόν, επιχειρείται η εξήγηση των περίπλοκων διεργασιών του πειράματος στον αποκαλούμενο «απλό πολίτη»; Μέσα από έναν λόγο που δημιουργεί δέος και ταυτοχρόνως εγκαινιάζει μια νέα προσέγγιση ανάμεσα στη θρησκεία και την επιστήμη.

Η απλούστερη ερμηνεία θα ήταν να ισχυριστούμε ότι όλα οφείλονται στην αμετροέπεια ορισμένων επιστημόνων που μέσα στη μέθη της επιτυχίας τους, έχασαν το μέτρο. Νομίζω ότι είναι μία βολική αλλά λανθασμένη ερμηνεία.

*Το εκλαϊκευτικό εγχείρημα -οι διαστάσεις του οποίου ξεπερνούν κάθε προηγούμενο- κυριαρχείται από τη χρήση θεολογικών όρων, αφού οι όροι αυτοί είναι, τελικά, οι πιο αποτελεσματικοί για να «περάσουν» τα μηνύματα στις μέρες μας.

Από την πολιτική μέχρι τις διαφημίσεις, και από τις σπηλιές του Αφγανιστάν μέχρι τα ντιμπέιτ των αμερικανικών καναλιών, αν κάτι είναι αδιαπραγμάτευτο, είναι ότι η αναφορά στον Θεό προσδίδει μια εγκυρότητα στον καθημερινό λόγο.

Και, ταυτοχρόνως, ο κριτικός επιστημονικός λόγος που εκφέρεται δημόσια έχει υποστεί μία εντυπωσιακή υποχώρηση.

*Να, λοιπόν, μια χαμένη ευκαιρία: Αντί να γίνει μια προσπάθεια να αντιληφθούν οι πολίτες κάποια χαρακτηριστικά της επιστημονικής πρακτικής, αυτό που γίνεται είναι μια μυθοποίηση του οτιδήποτε έχει σχέση με αυτό το πείραμα.

Η χαμένη, όμως, ευκαιρία δεν έγκειται στο ότι κάποιοι δεν κατάφεραν να επινοήσουν αποτελεσματικότερες μεθόδους επικοινωνίας. Ο στόχος φαίνεται ότι ήταν η διαμόρφωση ενός λόγου που θα δημιουργήσει έναν άκριτο και άκρατο θαυμασμό για τους φυσικούς και τη Φυσική, χωρίς καμία απολύτως προσπάθεια να αναφέρεται, έστω και δειλά, ότι αν κάτι μας δείχνει η ιστορία της Φυσικής είναι ότι δεν υπάρχουν απόλυτες και αιώνιες αλήθειες.

*Η παραπάνω διαπίστωση ενισχύεται και από δύο άλλα «μηνύματα» των προσπαθειών που γίνονται για την εκλαΐκευση των τεκταινομένων. Είναι οι λογής διατυπώσεις σχετικά με το «τέλος της Φυσικής» και το ότι το πείραμα αυτό αποτελεί το «σημαντικότερο γεγονός» στην ιστορία της Φυσικής.

Το δεύτερο, ειδικά, ακούγεται πολύ συχνά από φυσικούς. Και το οποίο, δυστυχώς, δείχνει πόσο μεγάλο έλλειμμα ιστορικής παιδείας έχουν οι φυσικοί. Οχι επειδή υπάρχουν άλλα γεγονότα που ήταν σημαντικότερα, αλλά ότι η όλη έννοια του «πιο σημαντικού» γεγονότος στη Φυσική είναι απολύτως αντι-ιστορική, δεν παίρνει υπόψη τις κοινωνικές και ιδεολογικές επιπτώσεις των διαφόρων συμβάντων στην ιστορία της επιστήμης και ανάγει το παρόν και τις πεποιθήσεις που έχουμε σήμερα σε απόλυτο κριτή για το παρελθόν των επιστημών.

*Δεν θα μπω στον πειρασμό να συγκρίνω το πείραμα του CERN με άλλα για να δούμε το βαθμό «σημαντικότητας», γιατί απλούστατα μια τέτοια άσκηση είναι ανόητη και ακυρώνει την ίδια την ιστορικότητα της επιστήμης. Βέβαια, η έπαρση των σημερινών επιστημόνων έχει το ανάλογό της σε αυτήν πολλών άλλων επιστημόνων κατά το παρελθόν, όταν η αποτίμηση κάποιας ανακάλυψης ήταν ικανή να διαγράψει το παρελθόν του εκάστοτε κλάδου.

*Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι δεν υπάρχουν περισσότερο ή λιγότερο σημαντικές ανακαλύψεις. Το θέμα είναι να μη θεωρούμε ότι αυτά που κάνουμε εμείς σήμερα θα δώσουν τις τελικές απαντήσεις σε όλα τα ερωτήματα - καλλιεργώντας μια αντίληψη ότι οι μελλοντικές γενιές δεν πρόκειται να παίξουν κανέναν, πια, ρόλο στην εξέλιξη της επιστήμης.

Με άλλα λόγια, αυτό που διακυβεύεται είναι, τελικά, η ηθική του επιστημονικού λόγου που εκφέρεται δημόσια.

ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ - 21/09/2008