Θα μάθουμε την αλήθεια για το ΄21;

Από τον Στάντη Ρ. Αποστολίδη

Γεωργίου Φίνλεϋ

Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως

μετάφραση: Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

φιλολογική επιμέλεια: Αγγελος Μαντάς

Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, Τόμοι Α'-Β', σ. 540 + 456, 36 ευρώ

το δίτομο

Ούτε η πρώτη μετάφραση της Ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως του Γ. Φίνλεϋ είν' αυτή που παρουσιάζεται απ' το Ιδρυμα της Βουλής, ούτε μοντέρνα! Εχει όμως ένα ασύγκριτο πλεονέκτημα: βγαίνει απ' την πένα του κορυφαίου της λογοτεχνίας μας: του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη.

Ενας φάκελος χαμένος από τις αρχές του 20ού αιώνα, καταχωνιασμένος στους δαιδάλους των Γενικών Αρχείων του Κράτους, περιείχε τη μετάφραση που ο Βλαχογιάννης είχε παραγγείλει στον σκιαθίτη λόγιο και δεν αξιώθηκε κανείς απ' τους δυο τους να τη δει τυπωμένη... Για να ποριστεί τα προς το ζην εκείνος προσφερόταν να μεταφράζει απ' το νησί του σημαντικά έργα, που βλέπουν σιγά σιγά το φως, στην πρέπουσα μορφή τους ύστερα από 100 χρόνια, όπως το Εγκλημα και τιμωρία του Ντοστογιέφσκι στις εκδόσεις Ιδεόγραμμα, η Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως του Γκόρντον (υπό επεξεργασία), και τούτη 'δω του Φίνλεϋ. Οι περιπέτειες του χειρογράφου πολλές, μα εντέλει τίποτα δεν χάνεται, και οι βιβλιόφιλοι έχουν στα χέρια τους πλέον μια πολύτιμη ιστορική έκδοση και μαζί ένα μοναδικό παπαδιαμαντικό ντοκουμέντο.

Σκωτσέζος νομικός ο Φίνλεϋ, που 'ρθε εικοσπεντάρης ενθουσιασμένος απ' τον απελευθερωτικό Αγώνα στην Ελλάδα κι έμεινε 'δώ ίσαμε τον θάνατό του, δίνει μια μεστή αφήγηση των γεγονότων του '21, από τους αγώνες των Σουλιωτών κατά του Αλή πασά και τις πρόδρομες κινήσεις των Φιλικών, ίσαμε την ψήφιση του Συντάγματος, το 1864. Συνάντησε τον Βύρωνα, πολέμησε εθελοντής στο πλευρό του Αστιγγος, γνώρισε προσωπικά πολλούς απ' τους πρωταγωνιστές της Επανάστασης και βάθυνε όσο λίγοι στον χαρακτήρα, τα προτερήματα και τ' αμέτρητα ελαττώματα του λαού στις κρίσιμες εκείνες ώρες. Δίχως να μασάει τα λόγια του και με κίνδυνο να κατηγορηθεί για εμπάθεια, μας κληροδότησε κάμποσα πορτρέτα μεγάλων «μορφών» του επαναστατημένου Γένους, τόσο αδρά σκιτσαρισμένα, που εύκολα θα προκαλούσαν το μένος των εθνολατρών...

Απ' όλους τους αγωνιστές μοναχά για τον Κανάρη βεβαιώνει πως και παλικάρι ήταν, κι έντιμος, και πατριώτης. Τα ίδια για τον Μιαούλη, τον Μπότσαρη, τον Μαυρομιχάλη, τον Νικηταρά, τον Διάκο και μερικούς ακόμη. Κι απ' τους φιλέλληνες: για τον Βύρωνα πρώτον πρώτον, μα και για τον Σανταρόζα, τον Μάγιερ, τον Αστιγγα και τον Εϋνάρδο, πως υπηρέτησαν αφιλοκερδώς την ελληνικήν υπόθεση. Μα πόσα δεν λέει για τη φιλαρχία, τη φιλοχρηματία, την μπαμπεσιά, την ιδιοτέλεια, τον μικροκομματισμό, την ανικανότητα, τη δειλία, την ανηθικότητα, την ακολασία και την ποταπότητα τόσων και τόσων «ηρώων», που μας πέρασαν τα σχολικά εγχειρίδια, μα και δεκάδων ξένων, που με το πρόσχημα του εθελοντισμού ωφέλησαν την τσέπη τους και την κοινωνική τους προβολή!.. Τι συναλλαγές με τους Τούρκους και προδοσίες ωμές του ασύστολου Ανδρούτσου, τι πειρατείες στο Αιγαίο και ληστρικές επιδρομές των Υδραίων στη Χίο, όπου βιάζαν κι έσφαζαν Ελληνίδες κι έκλεβαν γελάδια, την ώρα που ο τουρκικός στόλος επερχόταν!.. Τι οι κλέφτες του Πηλίου, κυνηγημένοι απ' τους Τούρκους να καταφεύγουν στη Σκιάθο κι εκεί να ρημάζουν τον τόπο αρπάζοντας τις περιουσίες ομοθρήσκων!.. Τι ώς κι ο Γέρος του Μοριά ν' αναβάλει, λέει, την επίθεση στην Τριπολιτσά διαπραγματευόμενος περισσότερα λύτρα απ' τους πολιορκημένους και μετά να κλέβει και να καίει ελληνικά χωριά για να εξασφαλίσει λάφυρα στους στρατιώτες του!.. Τι ο στόλος ο υδραίικος να μη βγαίνει για επιχειρήσεις αν δεν προπληρώνονταν απ' το εθνικό ταμείο τα πληρώματα για 15 μέρες!.. Τι ο Αναγνωσταράς να εισπράττει μισθούς για 700 άντρες και να πέφτει πολεμώντας στη Σφακτηρία σαν λιοντάρι, επικεφαλής 17 όλων κι όλων!.. Τι για την προδοτικότατη στάση των καλογέρων του Αγίου Ορους!.. Τι για τον κομματισμό του Κωλέττη, την αμάθεια του Κουντουριώτη και του Μπόταση, την αλαζονεία του Σισίνη!.. Τι για τα δάνεια και τη διασπάθιση των χρημάτων των φιλελληνικών κομιτάτων από διάφορους λωποδύτες, μ' αποτέλεσμα να βρεθούμε από γενέσεως του ελληνικού κράτους χρεωμένοι...

Εύκολα θα τον κατηγορούσε κανείς ως ανθέλληνα, ή θα τον έβρισκε πικρόχολο. Ομως μια αυστηρή φράση του αρκεί να βεβαιώσει για τη σοβαρότητα της κρίσης του: «η Ελληνική Επανάστασις δεν παρήγαγεν άνδρα υπερόχου μεγέθους, ούτε πολιτικόν με τιμήν άσπιλον, ούτε στρατιωτικόν με αξίωμα επιβάλλον. Αλλ' η αληθής δόξα της έγκειται εις την αδάμαστον ενεργητικότητα και την ακλόνητον καρτερίαν του πολλού λαού». Και ξανά παρακάτω η ίδια διαβεβαίωση: πως ο λαός πολέμησε και με το αίμα των απλών ανθρώπων και με τη δική τους σθεναρότητα κερδήθηκε η υπόθεση, όχι με τις «μεγάλες πράξεις» κανενός «ταγού»!.. Και ποιος θα διαφωνήσει πως αυτή είν' η μεγαλύτερη αλήθεια για τόσα και τόσα «κατορθώματα» της φυλής;...

Πολυτιμότατα τα γραφόμενά του για τον αγώνα των Σουλιωτών εναντίον του Αλή πασά, ου μην αλλά και για την καθαρά ληστρική τους στάση έναντι όλων αδιακρίτως των γειτόνων τους, που υπέφεραν τόσο από τις βαναυσότητες και τις καταπιέσεις τους!.. Εξίσου ενδιαφέρουσες οι πληροφορίες του, από πρώτο χέρι, για τη γενικότερη στάση των Αρβανιτών στο '21 -πότε και πώς συνεργάστηκαν στην απελευθέρωση απ' τον τουρκικό ζυγό, αλλά και πόσο εύκολα άλλαζαν κάθε λίγο και λιγάκι στρατόπεδο!.. (Και ποιος έχει, άλλωστε, αντικειμενικά σταθμίσει το ποσοστό της συνεισφοράς τους, όταν ο Φίνλεϋ τουλάχιστον βεβαιώνει, βάσει των αριθμών, ότι το Ναυτικό του Αγώνα αποτελούνταν κατά τα δύο τρίτα από Αρβανίτες!) Διαφωτιστικότατη ακόμα η κρίση του για τους «κλεφταρματολούς», στους οποίους επίσης δεν χαρίζεται, θεωρώντας πως με τη δράση τους εδραίωσαν τη λανθασμένη πεποίθηση πως οι άτακτοι χρειάζονταν στον Αγώνα, και μ' όλη την απερίγραπτη παραδοπιστία τους, τις ληστείες, την εκδικητικότητα, τ' αλληλοφαγώματά τους, δοξάστηκαν στα μάτια του λαού όσο κανείς! Επικρίνει όμως και τους Φιλικούς για τις ανεδαφικές τους ενέργειες, χωρίς να προσκομίζει επαρκή στοιχεία -και ίσως παίζει εδώ κάποιο ρόλο η αγγλική οπτική του σ' αντίθεση με την εκ Ρωσίας ορμώμενη Φιλική Εταιρία! Μέμφεται την όλη επιχείρηση της εξέγερσης στις παραδουνάβιες ηγεμονίες υπό τον υπερφίαλο Αλ. Υψηλάντη, καταγράφοντας την ανοργανωσιά και τις ανώφελες ωμότητες, που αποξένωσαν το κίνημα απ' τις καρδιές των λοιπών Βαλκάνιων. Θλίβεται για τις εμφύλιες έριδες μεταξύ καπεταναίων και προκρίτων την ώρα που πλάκωνε ο Ιμπραήμ, ενώ καταγγέλλει τους καλαμαράδες για τα ψευτοσυντάγματα, τα σκαρωμένα με μόνο σκοπό να παραπείθουν τους ξένους για «Ελευθερία, δημοκρατία και ισότητα» που τάχα βασίλευαν στην αναγεννώμενη Ελλάδα. Δείχνει με το δάχτυλο τις επαίσχυντες προδοσίες τόσων και τόσων διασήμων «μαχητών»! Μαίνεται και κατά του Καποδίστρια -μα εδώ αποδεικνύεται μάλλον εμπαθής! Η περίφημη ρήση του Κυβερνήτη προς τον καθηγητή του νεοϊδρυθέντος Πανεπιστημίου, πως «ο λαός δεν έχει ανάγκην του Γοργίου», διαστρέφεται στ' ότι «απαγόρευσε να διδάσκεται ο Γοργίας»! Του αρνείται και κάμποσα που πράγματι θεμελίωσε και στέκουν ακόμα να μας τον θυμίζουν... Κι όσο προχωράει σε νεότερα γεγονότα τόσο μοιάζει να χάνει την ψυχραιμία και την αμεροληψία του, ενώ διαφαίνεται ολοένα εντονότερη η αγγλοφιλία του. Μικρολογεί δε και ξεπέφτει συχνότερα σε δημοσιογραφική καταγραφή γεγονότων.

Μολαταύτα, ο επιμελής αναγνώστης πολλά έχει να εισπράξει, αν μη τι άλλο σαν ερεθίσματα προς έρευνα, σαν ανοιχτά ερωτήματα που γυρεύουν αποκρίσεις, σαν αμφιβολίες που πρέπει να αρθούν με τεκμηριωμένη μελέτη των δεδομένων και διασταύρωση από άλλες πηγές. Κι αυτή βέβαια θα 'ταν μια δουλειά που θ' άξιζε να γίνει σε ειδικό υπομνηματισμό. Διότι ο μεν ακαδημαϊκός Κ. Σβολόπουλος ακραγγίζει στην Εισαγωγή του τα σχετικά θέματα, πλην δεν βαθαίνει, αναλωνόμενος με περισσό βερμπαλισμό, σε ανούσιες φράσεις του τύπου: «Ανάμεσα στις πολυεπίπεδες επιπτώσεις (!) της εξέγερσης του '21 περιέχεται (!) η ανάδειξη του ιστορικού προσώπου του Νέου Ελληνισμού» (Δεν ξέρει καν ότι οι «επιπτώσεις» λέγονται μόνον επί αρνητικού;) Παρακάτω, πάλι, γράφει για: «ταυτόσημες αρετές και αδυναμίες του ιστορικού»!.. (Πώς ...ταυτόσημες, παραμένει αίνιγμα!)

Λείπει επίσης μια στοιχειώδης καθοδηγητική Βιβλιογραφία με τα εγκυρότερα σχετικά έργα, ενώ αντιστρόφως το Γλωσσάριο εξηγεί άνευ λόγου λέξεις τόσο γνωστές και κοινότοπες (ασκέρι, βεζίρης, κάθαρμα, κεμέρι, μπουλούκι, οκά, παράς, συμπαρομαρτώ, φάλαρα, φλάμπουρο, φρεγάτα κ.λπ.), που εύκολα θα μπορούσε να μειωθεί στο μισό και λιγότερο!

Εκτός της ιστορικής αξίας όμως, το πόνημα του Φίνλεϋ διαθέτει και αρετές λογοτεχνικές αδιαμφισβήτητες. Οι περιγραφές του, ντυμένες το επίσημο ένδυμα της παπαδιαμάντειας καθαρεύουσας, παρασύρουν με την έντονη υποβλητικότητά τους -όπως εκείνη της παράδοξης συνάθροισης του στόλου του Ιμπραήμ, προτού καταπλεύσει στα ελληνικά νερά: «Την 20ήν Ιουλίου 1824, ο Ιμπραήμ εισέπλευσεν εις τον κόλπον της Μάκρης ...προς εορτασμόν του Μπαϊραμιού... Το απόγευμα όλοι οι στρατιώται συνήχθησαν εις τον αιγιαλόν. Οταν ο ήλιος έδυσε, λαμπροί φανοί υψώθησαν εις τους άκρους ιστούς όλων των πλοίων, και όλα τα κανόνια εβρόντησαν εις χαιρετισμόν. Τα στρατεύματα τα επί της ακτής εμιμήθησαν το παράδειγμα, πυροβολούντα κατ' ουλαμούς, λόχους και τάγματα, όσον το δυνατόν ραγδαίως μέχρις ου το πυρ των απέβη συνεχής τουφεκοβολισμός καθ' όλην την γραμμήν, παραταθείς εις ακατάπαυστον ροίβδον επί τέταρτον της ώρας. Το θέαμα ήτο έκφυλον και αλλόκοτον, εν ερήμω κόλπω, ου υπέρκεινται οι έγγλυφοι τύμβοι της αρχαίας Τελμησσού. Ο Ιμπραήμ εφαίνετο ζηλώσας την παραφροσύνην του Καλιγούλα. Αίφνης όταν ο σμάραγος των πυροβολισμών ωγκώθη εις ήχον όμοιον του της βροντής, πας θόρυβος εσίγησε, και καθώς έφευγεν ο καπνός, το λεπτόν αργυρούν δρέπανον της νέας σελήνης έγεινεν ορατόν. Παρατεταμένη βοή μετά θλιβεράς αρμονίας υψώθη εκ του στρατού και του στόλου. Εν λεπτόν ύστερον, εκατόν πυρσοί ως διά μαγείας ανήφθησαν. Η γραμμή διελύθη, και ο εσμός των οπλιτών σπευδόντων να λάβωσι το πιλάφι των, ανεμίμνησκε τον θεατήν ότι η φαντασμαγορία εις την οποίαν είχε παραστή ήτο παροδικόν μόνον διάλειμμα αιματηρού δράματος».

Ποιος δεν απολαμβάνει σαν ήχους από την πρώτη ποίηση της ζωής μας, σα μουσική, τη νύχτα, μακρινή, που σβήνει τους «ροίβδους» και τους «σμάραγους» - λέξεις λησμονημένες, ν' αστράφτουν ξαναστιλβωμένες απ' την αρχαΐζουσα σκουριά τους μες στις περίτεχνες συντάξεις του Σκιαθίτη;.. Η γλώσσα του, κι ας μην είν' η κρυστάλλινη των λογοτεχνικών του έργων, κι ας υπηρετεί ξένο λόγο, προκαλεί με τον πλούτο και τις καινοτομίες της, την επιγραμματικότητα και τη δύναμή της. Κάτω απ' την ιστορική ανάπτυξη προβάλλει πάντα ο γνήσιος δημιουργός και αχνοδιακρίνεις πού και πού ώς και τις ομορφιές της θρυλικής εκείνης Μοσχούλας, απ' τ' «Ονειρο στο κύμα»!...

Ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτες οι προσωπογραφίες των αγωνιστών, με καίριες ψυχογραφικές παρατηρήσεις, σμιλεμένες από ικανότατο τεχνίτη. Για τον Βύρωνα, λ.χ., σημειώνει: «Ο χαρακτήρ και η διαγωγή του ήσαν πλήρη αντιθέσεων. Εφαίνετο ως εάν δύο διάφοροι ψυχαί κατείχον εναλλάξ το σώμα του. Η μία ήτο θηλυπρεπής και πλήρης συμπαθείας, η άλλη αρρενωπή, και εχαρακτηρίζετο διά κρίσεως διαυγούς, απροσωπολήπτου, και διατριβούσης περί τα καίρια. Οταν ήρχετο η μία, η άλλη έφευγε. Οταν συνηντώντο αι δύο, η συμπαθής ψυχή του ήτο ο τύραννός του. Ησθάνετο την έλλειψιν της εγκρατείας και αυτοδεσποτείας». Δεν θα μπορούσε να σταθεί γι' αρχή μεγάλου μυθιστορήματος;.. Ή μήπως υπολείπεται σε δύναμη, τάχα, η χαραγμένη στους αντίποδες, λες, μορφή του Ανδρούτσου: «Επεδίωκε το ίδιον συμφέρον του, χωρίς να υποτάσσεται εις χαλινόν τινα καθήκοντος, ηθικής ή θρησκείας. Ο χαρακτήρ του ήτο κράμα εκ των χειρίστων κακιών των Ελλήνων και Αλβανών. Ητο κίβδηλος όσον ο δολερώτερος Ελλην και φιλέκδικος όσον ο πλέον αιμοδιψής Αλβανός. Είχε προσέτι άκραν φιλαργυρίαν, καθολικήν δυσπιστίαν και θηριώδη σκληρότητα». Μήπως Ιστορία και Μυθιστορία είναι κατά βάσιν το ίδιο; Και τι ποιότητες τραγωδίας καθαυτό αρχαιοελληνικής υπόκεινται, με συμπλοκές προσώπων συμβολικών διαστάσεων άσπρου-μαύρου, που η συνέργεια Φίνλεϋ-Παπαδιαμάντη τις ανασύρει απ' τον βυθό της Πραγματικότητας!..

Πολλά θα 'χε να σημειώσει ο σχολαστικός για παραλείψεις κι επιμέρους αστοχίες του μεταφραστή, που δούλευε ο κακόμοιρος απομονωμένος, δίχως στοιχειώδη καν βοηθήματα. Οταν όμως αυθαιρετώντας στο γράμμα του κειμένου -και υπηρετώντας πιστότατα το πνεύμα του-, περιγράφει τους Υδραίους που αποβιβάστηκαν σαν πεζικό στη Μουνυχία, ως: «θαλάσσιους χερσοβάτες», ποιεί κάτι πολύ περισσότερο από απλή μετάφραση -μας χαρίζει γενναία ανάπλαση του πρωτοτύπου! Κι αυτή 'ναι δωρεά εσαεί!..

Η Ιστορία του '21 ακόμα δεν έχει οριστικά γραφτεί! Κι ο Φίνλεϋ δεν πρέπει να 'ναι ασφαλώς το μόνο βιβλίο που θα διαβάσει κανείς. Σίγουρα όμως θα λειτουργήσει σαν κεντρί σε μια εποχή που χρειάζονται κεντρίσματα!