Ο άυπνος εγκέφαλος... αγανακτεί

Γράφει ο ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗΣ

Το ότι η οικονομική κρίση και τα δυσβάσταχτα όσο και ατελέσφορα μέτρα για την αντιμετώπισή της έχουν προκαλέσει μεγάλη κοινωνική αναταραχή είναι ολοφάνερο. Λιγότερο εμφανή είναι τα συμπτώματα και οι επιβλαβείς συνέπειες αυτής της κρίσης στην καθημερινή ψυχοβιολογία και στην υγεία των νεοελλήνων.

Πίσω από τα αγχωμένα ή κατηφή πρόσωπα, καθώς και στον διάχυτο εκνευρισμό σε σχεδόν όλες τις κοινωνικές εκδηλώσεις και επαφές μας, αναγνωρίζει κανείς τα δείγματα της υφέρπουσας κατάθλιψης, του άγχους και της αβεβαιότητας για το μέλλον.
Αυτή η διάχυτη κοινωνική ανασφάλεια, με τη σειρά της, επηρεάζει αρνητικά όχι μόνο την κοινωνική συμπεριφορά μας αλλά και κάθε πτυχή της προσωπικής μας ζωής, και ειδικότερα τη ζωτική ανάγκη μας να χαλαρώνουμε και να ξεκουραζόμαστε κατά τη διάρκεια της νύχτας. Πράγματι, ένα από τα πιο άμεσα θύματα της μνημονιακής υποβάθμισης της ζωής μας είναι ο ύπνος, με συνέπειες διόλου ευκαταφρόνητες για την υγεία μας, όπως θα δούμε.
Το γεγονός ότι, κατά μέσο όρο, περνάμε το ένα τρίτο της ζωής μας κοιμώμενοι -περίπου 120 ημέρες τον χρόνο!- αποδεικνύει από μόνο του ότι ο επαρκής ύπνος είναι απολύτως απαραίτητος για την καλή λειτουργία του οργανισμού μας. Πώς όμως συντελείται αυτή η φυσιολογική λειτουργία; Και ποιες συνέπειες έχει για την ψυχοσωματική μας υγεία η παρατεταμένη στέρηση ή οι διαταραχές του ύπνου;
Η μηχανή του ύπνου
Χάρη στις πρωτοποριακές έρευνες των Aserinski και Kleitman στις ΗΠΑ ήδη από τα μέσα του 20ού αιώνα γνωρίζουμε ότι ο καθημερινός κύκλος ύπνου-εγρήγορσης δεν αποτελείται από δύο μόνο σαφώς διαχωρισμένες φάσεις (κάποιος μπορεί να είναι είτε ξύπνιος είτε κοιμισμένος), αλλά από τουλάχιστον τρεις: ξύπνιος, βαθιά κοιμισμένος και ονειρευόμενος.
Πιο πρόσφατα, μάλιστα, οι ειδικοί διαπίστωσαν πως αυτός ο κύκλος ύπνου-εγρήγορσης ρυθμίζεται από ένα εσωτερικό βιολογικό ρολόι. Πρόκειται για ένα κιρκάδιο «εκκρεμές», δηλαδή για έναν βιοχημικό ταλαντωτή που βρίσκεται κρυμμένος στα βάθη του εγκεφάλου μας, και πιο συγκεκριμένα στον υπερχιασματικό πυρήνα του υποθαλάμου.
Το βιολογικό αυτό ρολόι ονομάστηκε «υπερχιασματικός πυρήνας» επειδή βρίσκεται ακριβώς πάνω από το οπτικό χίασμα ώστε να συνδέεται με τα οπτικά νεύρα, ενώ οι ρυθμοί ταλάντωσής του διαρκούν περίπου 24 ώρες, είναι δηλαδή ένας κιρκάδιος ταλαντωτής («κιρκάδιος», από τη λατινική circa+diem, σημαίνει «περίπου μία ημέρα»). Το «ρολόι» αυτό συγχρονίζεται από τις ακτίνες του φωτός και υποδεικνύει στον οργανισμό μας πότε πρέπει να κοιμηθεί και πότε να ξυπνήσει.
Ισως όλα αυτά να ακούγονται υπερβολικά απλοϊκά και μηχανικά, στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για έναν εξαιρετικά περίπλοκο μηχανισμό που, εκτός από το φως, επηρεάζεται σημαντικά και από άλλους παράγοντες: ψυχολογική διάθεση, κούραση, κατανάλωση διεγερτικών ουσιών (π.χ. καφές), κοινωνικές ή οικογενειακές αναταραχές κ.ά.
Ας δούμε τώρα, πολύ συνοπτικά, πώς περιγράφει η νευροεπιστήμη, με τη βοήθεια της ηλεκτροεγκεφαλογραφίας και της ηλεκτρομυογραφίας, τα όσα συμβαίνουν στον εγκέφαλο και στο σώμα μας όταν ξαπλώνουμε να κοιμηθούμε.
Το σώμα μας αρχίζει να χαλαρώνει, ο εγκέφαλός μας εισέρχεται σταδιακά στο πρώτο στάδιο του ορθόδοξου ύπνου ή, όπως αποκαλείται, ύπνου «όχι REM» (non REM). Πρόκειται για μια μεταβατική κατάσταση, κατά την οποία τα εγκεφαλικά μας κύματα αποκτούν μεγαλύτερο εύρος και γίνονται πιο αργοκίνητα (φάση 1). Ακολουθεί ένα δεύτερο στάδιο, που διαρκεί περισσότερο. Σε αυτό, παράλληλα με τη μυϊκή χαλάρωση, την πτώση της θερμοκρασίας και τη μείωση του καρδιακού ρυθμού, η συχνότητα των εγκεφαλικών κυμάτων μειώνεται ενώ σε αυτά παρεμβάλλονται σύντομα και παράξενα εγκεφαλικά κύματα υψηλότερης συχνότητας (φάση 2). Τότε κάνουν την εμφάνισή τους πιο αργοκίνητα κύματα ακόμη μεγαλύτερου εύρους: ο βαθύς ύπνος έχει μόλις αρχίσει (φάση 3). Η φάση 4, που ακολουθεί, αποτελεί συνέχεια της φάσης 3. Καταγράφονται μόνο πολύ αργά εγκεφαλικά κύματα, όλες οι αναζωογονητικές και αναπλαστικές διεργασίες του ύπνου βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη (φάση 4).
Και τα όνειρα πότε τα βλέπουμε; Αυτά δεν εμφανίζονται σε κανένα από τα προηγούμενα τέσσερα στάδια του βαθέος ύπνου. Τα όνειρα κάνουν την εμφάνισή τους αποκλειστικά στη φάση 5, που ακολουθεί τις προηγούμενες.
Πρόκειται για τη φάση του «παράδοξου ύπνου» ή φάση REM. Ο ύπνος σε αυτή τη φάση ονομάζεται «παράδοξος», επειδή ενώ ο εγκέφαλός μας βρίσκεται σε σχεδόν πλήρη εγρήγορση, το σώμα μας παραμένει σε βαθιά χαλάρωση (φάση 5). Εκτός από τα όνειρα και την έντονη εγκεφαλική δραστηριότητα, ένα άλλο τυπικό χαρακτηριστικό της φάσης REM είναι οι γρήγορες κινήσεις των ματιών, εξ ου και το ακρωνύμιο REM (Rapid Eye Movements).
Οταν το ρολόι απορρυθμίζεται
Πώς αντιδρά ο εγκέφαλός μας και, μέσω αυτού, ο οργανισμός μας συνολικά όταν για μεγάλο χρονικό διάστημα στερείται τις άκρως ευεργετικές και αναπλαστικές λειτουργίες του ύπνου;
Ας ξεκαθαρίσουμε εξαρχής ότι η «ποσότητα» ύπνου που χρειάζονται οι άνθρωποι διαφέρει από άτομο σε άτομο και εξαρτάται από έναν μεγάλο αριθμό ενδογενών και εξωγενών παραγόντων. Ωστόσο, θεωρείται σήμερα επαρκώς επιβεβαιωμένο το ότι τόσο η ποσότητα όσο και η ποιότητα του ύπνου του καθενός από εμάς επηρεάζονται σημαντικά από την ηλικία, τη γενετική μας προδιάθεση, τη φυσική μας κατάσταση και ασφαλώς από τις καθημερινές μας συνήθειες και εμπειρίες.
Η κοινότοπη συνταγή ότι χρειαζόμαστε τουλάχιστον οκτώ ώρες συνεχούς ύπνου τη νύχτα για να μπορούμε να λειτουργήσουμε καλά την υπόλοιπη ημέρα, δεν ισχύει για όλους. Πάντως, αν όταν ξυπνάτε αισθάνεστε ανανεωμένοι και δεν νιώθετε νύστα κατά τη διάρκεια της ημέρας, τότε μπορείτε να είσαστε βέβαιοι ότι έχετε κοιμηθεί επαρκώς.
Από καιρό είναι γνωστές οι δραματικές επιπτώσεις της αϋπνίας και άλλων μόνιμων διαταραχών του ύπνου στην ψυχοσωματική μας υγεία. Μάλιστα, τα τελευταία χρόνια έχει κατ' επανάληψη διαπιστωθεί κλινικά ότι τα άτομα που υποφέρουν από αϋπνία έχουν αρκετά υψηλή πιθανότητα να εκδηλώσουν παθήσεις του καρδιαγγειακού συστήματος, ενώ παρουσιάζουν αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης διαβήτη, καθώς και αρκετά σοβαρές ανοσοποιητικές δυσλειτουργίες.
Επιπλέον, οι διαταραχές του ύπνου και η παρατεταμένη αϋπνία συνδέονται στενά με διάφορες νευροψυχολογικές νόσους. Είναι χαρακτηριστικό ότι ασθενείς που υποφέρουν από αϋπνία για περισσότερο από έναν χρόνο έχουν 40 φορές μεγαλύτερη πιθανότητα να αναπτύξουν κατάθλιψη σε σχέση με όσους κοιμούνται ικανοποιητικά· ενώ αν η αϋπνία αντιμετωπιστεί εγκαίρως, τότε η πιθανότητα εμφάνισης κατάθλιψης είναι ίδια με αυτήν που συναντάται στον γενικό πληθυσμό. Ομως, ακόμη και πρόσκαιρες διαταραχές του ύπνου οδηγούν σε απώλεια μνήμης και σαφή κατάπτωση των νοητικών μας ικανοτήτων.
Τέλος, πρόσφατες μελέτες συσχετίζουν σαφώς τις διαταραχές του ύπνου με εμφανή πτώση των σωματικών και νοητικών επιδόσεων, και συνεπώς με τη χαμηλή παραγωγικότητα στην εργασία αλλά και τη μεγαλύτερη προδιάθεση για σοβαρά λάθη και ατυχήματα.
Μη μου τους κύκλους τάραττε!
Καλό θα ήταν λοιπόν να συνειδητοποιήσουμε ότι όποτε ο εγκέφαλός μας αντιμετωπίζει ιδιαίτερα αγχογόνους και απειλητικές καταστάσεις, αντιδρά κατά κανόνα με την απορρύθμιση των φυσιολογικών κύκλων ύπνου-εγρήγορσης, η οποία με τη σειρά της ανατροφοδοτεί τις λιγότερο ή περισσότερο σοβαρές διαταραχές του ύπνου. Και αυτή η μερική ή ολική στέρηση του ύπνου δεν μας προκαλεί απλώς «νύστα», αλλά μπορεί κάλλιστα να οδηγήσει σε πολύ πιο σοβαρές ψυχοσωματικές παθήσεις.
Το καθημερινό «κούρεμα» των ωρών ύπνου και χαλάρωσης όχι μόνο δεν αναπληρώνεται, αλλά, επιπροσθέτως, μπορεί να οδηγήσει στη «υποτίμηση» σχεδόν όλων των φυσιολογικών λειτουργιών μας. Μια όχι πάντα συνειδητή υποτίμηση της ποιότητας του ύπνου που σχεδόν αναπόδραστα καταλήγει σε υποβάθμιση της ποιότητας ζωής και, στις πιο ακραίες περιπτώσεις, μπορεί να αποβεί μοιραία για το «υπνολογικά υποτιμημένο» άτομο.
Οι παραπάνω διαπιστώσεις θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα επιπλέον επιχείρημα κατά του Μνημονίου. Και μολονότι έχει κατ' επανάληψη επιβεβαιωθεί επιστημονικά, το επιχείρημα αυτό δεν συμπεριλαμβάνεται στις άμεσες καταστροφικές συνέπειες της μνημονιακής υποβάθμισης της ζωής μας.
Ακόμη και αν υποθέσουμε, πράγμα εξαιρετικά απίθανο, ότι το οικονομικό μας χρέος ενδέχεται κάποτε να αποπληρωθεί, το «χρέος» του ύπνου και της ψυχοσωματικής υγείας που είμαστε υποχρεωμένοι να καταβάλλουμε δεν θα ξεπληρωθεί ποτέ.