Ψυχανάλυση και πολιτική

ΤΟ ΩΡΟΣΚΟΠΙΟ ΤΟΥ ΛΑΚΑΝ

Οι σχέσεις του ψυχαναλυτικού κινήματος με την πολιτική υπήρξαν τρικυμιώδεις, έτσι όπως άλλωστε ήταν και ο 20ός αιώνας μέσα στον οποίο εμφανίστηκε και μεγάλωσε η Ψυχανάλυση. Από τον «σοσιαλισμό» του Αντλερ μέχρι τις κοινωνικές ευαισθησίες της πρώτης ψυχαναλυτικής ομάδας της Βιέννης (αφιέρωναν δύο δωρεάν αναλύσεις σε μη έχοντες) και την ίδρυση του Ψυχαναλυτικού Ινστιτούτου του Βερολίνου, φαινόταν πως η ψυχανάλυση είχε και πολιτικές θέσεις, οι δε ψυχαναλυτές παρουσίαζαν «προοδευτική» στάση απέναντι στα κοινωνικά πράγματα.

Ακρότητες όπως ο φροϊδομαρξισμός (Ράιχ, Φρομ, Μαρκούζε) και η, σε αντίθεση με τις προηγούμενες θέσεις των πολλών, θετική στάση απέναντι στο ναζιστικό καθεστώς πρακτικά του συνόλου των μη Εβραίων Γερμανών ψυχαναλυτών, περιέπλεξαν το ζήτημα και έτσι στη μεταπολεμική Ψυχανάλυση υπήρξε μεγάλη αμηχανία. Πάντως οι Γάλλοι ψυχαναλυτές διέκοψαν πάσα δημόσια δραστηριότητα κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής της Γαλλίας, οι δε Αγγλοι ψυχαναλυτές ενεπλάκησαν λίαν δραστήρια στην προσπάθεια του πολέμου.

Ο Λακάν, ήδη από τη δεκαετία του 1930, υπήρξε persona grata στους αριστερούς κύκλους (κυρίως στο αριστερό σουρεαλιστικό περιβάλλον), επειδή είχε κάνει ανοίγματα προς το κοινωνικό, πιθανόν υπό την επήρεια του δασκάλου του, μεγάλου κομμουνιστή ψυχολόγου, Ανρί Βαλόν. Μετά τη διαμόρφωση ενός συνεκτικού θεωρητικού πλέγματος, κυρίως με τον «Λόγο της Ρώμης», ο Λακάν δόμησε συν τω χρόνω ένα θεωρητικό πλαίσιο που πηγαίνει στο επέκεινα της ατομικής ψυχολογίας (και παθολογίας) και αναπτύσσει μια θεώρηση του κοινωνικού, δες του πολιτικού.

Δεν είναι τυχαίο πως, φυσικά μαζί με άλλους, ο Λακάν (με τον Μαρκούζε, τον Καστοριάδη, τον Λεφόρ) υπήρξε ένας από τους σημαιοφόρους της εξέγερσης του Μάη του 1968. Τα γεγονότα αυτά ανέδειξαν τις πολλαπλές σχέσεις της Ψυχανάλυσης με την πολιτική. Οι λακανικοί ίδρυσαν το «επαναστατικό» Τμήμα Ψυχανάλυσης στο Πανεπιστήμιο Βενσέν, όπου με αντιδογματικό και αντιεξουσιαστικό τρόπο «διδάσκεται» η Ψυχανάλυση.

Ομως, την ίδια εποχή, εκδίδεται ένα λίαν επιθετικό και συντηρητικό βιβλίο, με το ψευδώνυμο Αντρέ Στεφάν «L' univers contestationnaire» («Payot», 1969). Συγγραφείς αυτού του λίβελου ενάντια στη διαμαρτυρία και την αμφισβήτηση της νεολαίας ήταν δύο σημαντικά στελέχη της σεβάσμιας Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Παρισίων. Αλλά αυτό που κυρίως θα κάνει πάταγο εκείνη την εποχή είναι η έκδοση του «Anti-Oedipe» από τους Ντελέζ και Γκουαταρί (1972), οι οποίοι ούτε λίγο, ούτε πολύ, με τη ριζοσπαστική τους κριτική κατονομάζουν την Ψυχανάλυση ως συντηρητική και εξουσιαστική θεωρία. Η πολιτική κριτική θα διευρυνθεί ζώντος του Λακάν, με τις παρεμβάσεις του Καστοριάδη και του Ρουστάν.

Μετά το θάνατο του Λακάν, το 1981, και την ταραχώδη μετα-λακανική περίοδο, ανεδείχθη κάτι καινούριο. Τα νοήματα του Λακάν, η δυνάμει θεωρία του για το πολιτικό, βρήκαν πρόσφορο έδαφος εκτός συνόρων της Γαλλίας και πέρα από τις μικροπολιτικές αντιπαλότητες των επιγόνων του. Με τον Λακλάου και τον Ζίζεκ στην Αγγλία, τον Λίποβατς στη Γερμανία. Μαθητής και συνεργάτης αυτών των τριών είναι και ο συγγραφέας τού ανά χείρας βιβλίου, Γιάννης Σταυρακάκης.

Το προσεκτικά μεταφρασμένο «Ο Λακάν και το πολιτικό» (1999) καταφέρνει πριν από όλα να είναι μια εύληπτη εισαγωγή στην Ψυχανάλυση του Λακάν, χρησιμότατη για την εισαγωγική μάθηση κάθε ενδιαφερόμενου αναγνώστη. Βεβαίως δεν υπάρχει θέμα να «βιαστεί» το μέγα έργο με μια ακαδημαϊκή περίληψη, αλλά εντέλει ο στόχος αυτής της εργασίας επιτρέπει τον εμπλουτισμό της πολιτικής φιλοσοφίας και εν γένει της κοινωνικής θεωρίας. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η σκέψη του Λακάν μπορεί να γίνει το εφαλτήριο για να επαναπροσδιοριστούν σημαντικές πλευρές της κοινωνικής και πολιτικής ανάλυσης, αλλά και ότι μπορεί να συμβάλει αποφασιστικά στην ανάδειξη του ριζοσπαστικού δυναμικού της σύγχρονης δημοκρατίας.

Ο Σταυρακάκης συνέχισε την έρευνά του δημοσιεύοντας, στα αγγλικά πάντα, το 2007, το βιβλίο «The Lacanian Left: Psychoanalysis, Theory, Politics» («Edinburgh University Press»). Σε αυτό το καινούργιο έργο διαπραγματεύεται εκτενώς και τις κριτικές απέναντι στην πολιτική πρακτική του Λακάν, και τούτο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γιατί επιτρέπει με μια εξωτερική ματιά να κατανοήσει κάποιος τα μετα-λακανικά δρώμενα τα τελευταία 25 χρόνια στη Γαλλία και διεθνώς.

Θα πρέπει να τονιστεί ότι η έννοια του lacanian left έχει ιδιαίτερες συμπαραδηλώσεις στην αγγλική ορολογία και κουλτούρα, σε σχέση π.χ. με μια πιθανή έκφραση στα γαλλικά, la gauche lacannienne. Αλλά αυτό θα ήταν αντικείμενο μιας γενικότερης συζήτησης. Επί του παρόντος καλούμε τους ενδιαφερομένους να εντρυφήσουν στη σπουδαία πραγματεία του Γιάννη Σταυρακάκη.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΤΖΑΒΑΡΑΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 10/10/2008