Ενα ενδιαφέρον κείμενο που ζωγραφίζει τον Πλούτωνα στον Αιγόκερω.
Γιώργος Μαργαρίτης*
Το Χαλιφάτο της Βαγδάτης το γνωρίζουμε κυρίως από τις ιστορίες του Ιζνογκούντ. Εκείνον τον δαιμονικό βεζίρη που καιγόταν από την επιθυμία να γίνει χαλίφης στη θέση του χαλίφη – του αφελούς Χαρούν Ελ Πουσάχ. Οι ακατάβλητες προσπάθειες του φιλόδοξου χαλίφη τον οδηγούσαν σταθερά σε καταστάσεις περίπλοκες πλην όμως ελάχιστα –γι’ αυτόν– διδακτικές. Η όλη πλοκή των ξεκαρδιστικών αυτών επεισοδίων θα μπορούσε να είναι ευρύτερα διδακτική για τις οικονομικές και πολιτικές ελίτ της ημέτερης επικράτειας, λόγου χάρη, που επιθυμούν διακαώς να γίνουν Ευρωπαίοι –σαν τους βόρειους άλλους– με το ίδιο πείσμα που ο Μάικλ Τζάκσον επιθυμούσε να γίνει λευκός –σαν τους άλλους… Τα αποτελέσματα της προσπάθειας των ημετέρων αρχόντων ελάχιστα διαφέρουν ποιοτικά από τα όσα επέτυχε ο συμπαθής Ιζνογκούντ στον δικό του κόσμο.
Εν πάση περιπτώσει, το λαμπρό Χαλιφάτο της Βαγδάτης, όπως και ολόκληρος ο αραβικός 9ος αιώνας, θέτει στους ιστορικούς σημαντικά ερωτήματα, τελείως ανεξάρτητα από τις εσωτερικές ίντριγκες των ανακτόρων. Η οικονομική απογείωση του Χαλιφάτου και τα χαρακτηριστικά της οικονομικής του λειτουργίας χαρακτηρίζονται προ-καπιταλιστικά καθώς συγκεντρώνουν πολλά από τα στοιχεία που οδήγησαν αργότερα την Ευρώπη στην καπιταλιστική απογείωσή της. Οικονομία έντονα εκχρηματισμένη χάρη στον διμεταλλισμό του νομισματικού συστήματος και την ευρεία «εικονομαχική» απελευθέρωση χρυσού και ασημιού από τους «λατρευτικούς» χώρους αποθησαύρισης. Σύνθετο καθεστώς, και με μισθωτές σχέσεις, στο πεδίο της εργασίας. Συναλλαγές εξαιρετικά ευέλικτες χάρη στη γενίκευση των «πιστωτικών επιστολών», πρόδρομου υποκατάστατου του χαρτονομίσματος (που ο ευρωπαϊκός προ-καπιταλισμός χρειάστηκε να επανεφεύρει έξι αιώνες αργότερα, στη Φλωρεντία των Μεδίκων) και σημαντικές συσσωρεύσεις κεφαλαίων. Δυνατότητα επωφελών επενδύσεων τόσο στο εμπόριο –ο όγκος του οποίου πιστοποιείται από το μέγεθος και το πλήθος των αστικών κέντρων που δημιουργήθηκαν τότε- όσο και στη «βιομηχανία», όπου προστίθεντο συνεχώς νέα εμπορευματικά προϊόντα –το χαρτί ήταν ένα από αυτά. Και άλλα πολλά….
Καθώς πολλά από αυτά τα στοιχεία παραπέμπουν σε πρόδρομες καταστάσεις του καπιταλισμού, το κεντρικό ερώτημα που εύλογα απασχολεί τους ερευνητές της περιόδου είναι το γιατί δεν προχώρησε ο καπιταλιστικός μετασχηματισμός στην αραβική περίπτωση και χρειάστηκε να επαναληφθεί η διαδικασία στον ευρωπαϊκό 16ο ώς 18ο αιώνα, με τρόπο βασανιστικό και με την αίσθηση του deja vu (της επανάληψης) για πολλά από τα στοιχεία του. Ανάμεσα στις πολλές υποθέσεις που εξετάζονται για να δώσουν πειστική εξήγηση στο παραπάνω ερώτημα, μερικές είναι εξαιρετικά επίκαιρες.
Στην αραβική οικονομική άνοιξη του πρώιμου μεσαίωνα –όπως και σε παρόμοιες προ-καπιταλιστικές καταστάσεις στην Ιταλία της Αναγέννησης, λόγου χάρη– η μη εκπληρούμενη προϋπόθεση για την καπιταλιστική απογείωση ήταν η κοινωνική διάσταση της πολιτικής εξουσίας. Η τελευταία ήταν φεουδαρχική με τη βαθύτερη έννοια της θεϊκής υπόστασης και ρίζας. Οι ηγεμόνες είχαν ειδική σχέση με το θείο, εξέφραζαν τη θέλησή του και μπορούσαν, ως εκ τούτου, να καταστήσουν οποιαδήποτε στιγμή άκυρες τις συμβάσεις που καθόριζαν τις σχέσεις τους με τους υποδεέστερους, με την κοινωνία την οποία κυβερνούσαν. Στο όνομα του Θεού διένειμαν αξιώματα ή μέσα παραγωγής και όριζαν υποχρεώσεις. Στο όνομα του Θεού τα αφαιρούσαν όποτε το επιθυμούσαν.
Μεθερμηνευόμενα όλα αυτά σήμαιναν τη δυνατότητα της εξουσίας να είναι απρόβλεπτη. Να έχει δηλαδή τη δυνατότητα –που συχνά γινόταν συνήθεια– να αφαιρεί όσα επιθυμεί από τους υπηκόους–πιστούς της όποτε αυτή κρίνει ότι τα έχει ανάγκη. Η θέλησή της ήταν έκφραση της θεϊκής θέλησης και ως εκ τούτου υπερίσχυε του οποιουδήποτε ανθρώπινου νόμου. Η σοφία της δεν γνώριζε όρια καθώς εκπορευόταν απευθείας από το υπέρτατο Ον.
Αργότερα ο καπιταλισμός, για να υπάρξει, αντιμετώπισε επιθετικά αυτή τη μορφή της εξουσίας και την κατέστρεψε μαζί με το θεωρητικό–πνευματικό της υπόβαθρο: τη θρησκευτική ερμηνεία της πολιτικής. Για να υπάρξει καπιταλιστική απογείωση χρειαζόταν να προηγηθεί η εκκοσμίκευση του κόσμου. Τελικά, αυτό επιτεύχθηκε μέσα από κράτη νέου τύπου, κράτη-έθνη στην τελευταία φάση της εξέλιξής τους. Τέτοιου τύπου θεσμοί σταθεροποιούσαν και επέβλεπαν τις κοινωνικές σχέσεις και τους διαχρονικούς κανόνες. Αυτά έγιναν μόλις τον 19ο αιώνα, στην Ευρώπη κυρίως, ας το σημειώσουμε αυτό.
Αυτά τα σπουδαία και ριζοσπαστικά ο καπιταλισμός τα επέβαλε στη φάση της ανόδου του. Οταν δηλαδή κατακτούσε και αναδιοργάνωνε τον κόσμο. Πολύ γρήγορα, δύο αιώνες μετά, αυτός ο ριζοσπαστισμός ξεθωριάζει, όπως ξεθωριάζει όλη η αύρα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Αυτό που άλλοτε όφειλε να εξαφανιστεί στο όνομα της καπιταλιστικής ανάπτυξης, επανέρχεται πλέον ως αποδεκτή πρακτική. Επανέρχεται υφέρποντας, διαρρέοντας, μέσα από τα πολλά ρήγματα που η ανεύρετη αποδοτικότητα του συστήματος και οι ποικίλες δονήσεις -που προκαλούν οι εσωτερικές του αντιφάσεις και ανταγωνισμοί- προκαλούν.
Προφανώς στη με συνοπτικές διαδικασίες «επίταξη» των καταθέσεων στην Κύπρο αναφέρομαι. Θα μπορούσα να αναφερθώ και στη δήμευση ακίνητων περιουσιών στην Ελλάδα μέσα από αυθαίρετα παράλογη φορολόγηση. Πειραματικές κινήσεις αυτές σε δυστυχείς «ισότιμους εταίρους» που προσφέρονται για πειράματα. Το πείραμα, προοδευτικά, θεσμοθετεί νέου τύπου κανόνες –ασταθείς και μεταβλητούς, σύμφωνα με την εκάστοτε επιθυμία των «πρώτων μεταξύ των ίσων». Η αιτιολόγηση των – μη πολεμικών- αυτών μέτρων πάντοτε ηθική, θρησκευτική. Ελληνες, Κύπριοι, Νότιοι αμάρτησαν, ο καθένας με τον τρόπο του και η Θεία τιμωρία είναι ό,τι τους αξίζει.
Η «διά του Θείου» διακυβέρνηση επιστρέφει. Η μεταφυσική της ισχύος επίσης.
…………………………………………………………………….
*Kαθηγητής Σύγχρονης Πολιτικής και Κοινωνικής Ιστορίας ΑΠΘ
Το Χαλιφάτο της Βαγδάτης το γνωρίζουμε κυρίως από τις ιστορίες του Ιζνογκούντ. Εκείνον τον δαιμονικό βεζίρη που καιγόταν από την επιθυμία να γίνει χαλίφης στη θέση του χαλίφη – του αφελούς Χαρούν Ελ Πουσάχ. Οι ακατάβλητες προσπάθειες του φιλόδοξου χαλίφη τον οδηγούσαν σταθερά σε καταστάσεις περίπλοκες πλην όμως ελάχιστα –γι’ αυτόν– διδακτικές. Η όλη πλοκή των ξεκαρδιστικών αυτών επεισοδίων θα μπορούσε να είναι ευρύτερα διδακτική για τις οικονομικές και πολιτικές ελίτ της ημέτερης επικράτειας, λόγου χάρη, που επιθυμούν διακαώς να γίνουν Ευρωπαίοι –σαν τους βόρειους άλλους– με το ίδιο πείσμα που ο Μάικλ Τζάκσον επιθυμούσε να γίνει λευκός –σαν τους άλλους… Τα αποτελέσματα της προσπάθειας των ημετέρων αρχόντων ελάχιστα διαφέρουν ποιοτικά από τα όσα επέτυχε ο συμπαθής Ιζνογκούντ στον δικό του κόσμο.
Εν πάση περιπτώσει, το λαμπρό Χαλιφάτο της Βαγδάτης, όπως και ολόκληρος ο αραβικός 9ος αιώνας, θέτει στους ιστορικούς σημαντικά ερωτήματα, τελείως ανεξάρτητα από τις εσωτερικές ίντριγκες των ανακτόρων. Η οικονομική απογείωση του Χαλιφάτου και τα χαρακτηριστικά της οικονομικής του λειτουργίας χαρακτηρίζονται προ-καπιταλιστικά καθώς συγκεντρώνουν πολλά από τα στοιχεία που οδήγησαν αργότερα την Ευρώπη στην καπιταλιστική απογείωσή της. Οικονομία έντονα εκχρηματισμένη χάρη στον διμεταλλισμό του νομισματικού συστήματος και την ευρεία «εικονομαχική» απελευθέρωση χρυσού και ασημιού από τους «λατρευτικούς» χώρους αποθησαύρισης. Σύνθετο καθεστώς, και με μισθωτές σχέσεις, στο πεδίο της εργασίας. Συναλλαγές εξαιρετικά ευέλικτες χάρη στη γενίκευση των «πιστωτικών επιστολών», πρόδρομου υποκατάστατου του χαρτονομίσματος (που ο ευρωπαϊκός προ-καπιταλισμός χρειάστηκε να επανεφεύρει έξι αιώνες αργότερα, στη Φλωρεντία των Μεδίκων) και σημαντικές συσσωρεύσεις κεφαλαίων. Δυνατότητα επωφελών επενδύσεων τόσο στο εμπόριο –ο όγκος του οποίου πιστοποιείται από το μέγεθος και το πλήθος των αστικών κέντρων που δημιουργήθηκαν τότε- όσο και στη «βιομηχανία», όπου προστίθεντο συνεχώς νέα εμπορευματικά προϊόντα –το χαρτί ήταν ένα από αυτά. Και άλλα πολλά….
Καθώς πολλά από αυτά τα στοιχεία παραπέμπουν σε πρόδρομες καταστάσεις του καπιταλισμού, το κεντρικό ερώτημα που εύλογα απασχολεί τους ερευνητές της περιόδου είναι το γιατί δεν προχώρησε ο καπιταλιστικός μετασχηματισμός στην αραβική περίπτωση και χρειάστηκε να επαναληφθεί η διαδικασία στον ευρωπαϊκό 16ο ώς 18ο αιώνα, με τρόπο βασανιστικό και με την αίσθηση του deja vu (της επανάληψης) για πολλά από τα στοιχεία του. Ανάμεσα στις πολλές υποθέσεις που εξετάζονται για να δώσουν πειστική εξήγηση στο παραπάνω ερώτημα, μερικές είναι εξαιρετικά επίκαιρες.
Στην αραβική οικονομική άνοιξη του πρώιμου μεσαίωνα –όπως και σε παρόμοιες προ-καπιταλιστικές καταστάσεις στην Ιταλία της Αναγέννησης, λόγου χάρη– η μη εκπληρούμενη προϋπόθεση για την καπιταλιστική απογείωση ήταν η κοινωνική διάσταση της πολιτικής εξουσίας. Η τελευταία ήταν φεουδαρχική με τη βαθύτερη έννοια της θεϊκής υπόστασης και ρίζας. Οι ηγεμόνες είχαν ειδική σχέση με το θείο, εξέφραζαν τη θέλησή του και μπορούσαν, ως εκ τούτου, να καταστήσουν οποιαδήποτε στιγμή άκυρες τις συμβάσεις που καθόριζαν τις σχέσεις τους με τους υποδεέστερους, με την κοινωνία την οποία κυβερνούσαν. Στο όνομα του Θεού διένειμαν αξιώματα ή μέσα παραγωγής και όριζαν υποχρεώσεις. Στο όνομα του Θεού τα αφαιρούσαν όποτε το επιθυμούσαν.
Μεθερμηνευόμενα όλα αυτά σήμαιναν τη δυνατότητα της εξουσίας να είναι απρόβλεπτη. Να έχει δηλαδή τη δυνατότητα –που συχνά γινόταν συνήθεια– να αφαιρεί όσα επιθυμεί από τους υπηκόους–πιστούς της όποτε αυτή κρίνει ότι τα έχει ανάγκη. Η θέλησή της ήταν έκφραση της θεϊκής θέλησης και ως εκ τούτου υπερίσχυε του οποιουδήποτε ανθρώπινου νόμου. Η σοφία της δεν γνώριζε όρια καθώς εκπορευόταν απευθείας από το υπέρτατο Ον.
Αργότερα ο καπιταλισμός, για να υπάρξει, αντιμετώπισε επιθετικά αυτή τη μορφή της εξουσίας και την κατέστρεψε μαζί με το θεωρητικό–πνευματικό της υπόβαθρο: τη θρησκευτική ερμηνεία της πολιτικής. Για να υπάρξει καπιταλιστική απογείωση χρειαζόταν να προηγηθεί η εκκοσμίκευση του κόσμου. Τελικά, αυτό επιτεύχθηκε μέσα από κράτη νέου τύπου, κράτη-έθνη στην τελευταία φάση της εξέλιξής τους. Τέτοιου τύπου θεσμοί σταθεροποιούσαν και επέβλεπαν τις κοινωνικές σχέσεις και τους διαχρονικούς κανόνες. Αυτά έγιναν μόλις τον 19ο αιώνα, στην Ευρώπη κυρίως, ας το σημειώσουμε αυτό.
Αυτά τα σπουδαία και ριζοσπαστικά ο καπιταλισμός τα επέβαλε στη φάση της ανόδου του. Οταν δηλαδή κατακτούσε και αναδιοργάνωνε τον κόσμο. Πολύ γρήγορα, δύο αιώνες μετά, αυτός ο ριζοσπαστισμός ξεθωριάζει, όπως ξεθωριάζει όλη η αύρα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Αυτό που άλλοτε όφειλε να εξαφανιστεί στο όνομα της καπιταλιστικής ανάπτυξης, επανέρχεται πλέον ως αποδεκτή πρακτική. Επανέρχεται υφέρποντας, διαρρέοντας, μέσα από τα πολλά ρήγματα που η ανεύρετη αποδοτικότητα του συστήματος και οι ποικίλες δονήσεις -που προκαλούν οι εσωτερικές του αντιφάσεις και ανταγωνισμοί- προκαλούν.
Προφανώς στη με συνοπτικές διαδικασίες «επίταξη» των καταθέσεων στην Κύπρο αναφέρομαι. Θα μπορούσα να αναφερθώ και στη δήμευση ακίνητων περιουσιών στην Ελλάδα μέσα από αυθαίρετα παράλογη φορολόγηση. Πειραματικές κινήσεις αυτές σε δυστυχείς «ισότιμους εταίρους» που προσφέρονται για πειράματα. Το πείραμα, προοδευτικά, θεσμοθετεί νέου τύπου κανόνες –ασταθείς και μεταβλητούς, σύμφωνα με την εκάστοτε επιθυμία των «πρώτων μεταξύ των ίσων». Η αιτιολόγηση των – μη πολεμικών- αυτών μέτρων πάντοτε ηθική, θρησκευτική. Ελληνες, Κύπριοι, Νότιοι αμάρτησαν, ο καθένας με τον τρόπο του και η Θεία τιμωρία είναι ό,τι τους αξίζει.
Η «διά του Θείου» διακυβέρνηση επιστρέφει. Η μεταφυσική της ισχύος επίσης.
…………………………………………………………………….
*Kαθηγητής Σύγχρονης Πολιτικής και Κοινωνικής Ιστορίας ΑΠΘ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου