«Ο συμπαντικός χρόνος είναι ο αληθινός χρόνος»

Του ΒΑΣΙΛΗ Κ. ΚΑΛΑΜΑΡΑ

Ο Δημήτριος Νανόπουλος είναι μια περσόνα των καιρών μας, η οποία έχει επικοινωνιακό γκελ. Παρά το βαρύ φορτίο του ονόματός του και του μεγάλου σε όγκο και ποιότητα επιστημονικού του έργου, ο 63χρονος καθηγητής Σωματιδιακής Φυσικής ή Υψηλών Ενεργειών, έχει τον τρόπο να ρίχνει γέφυρες διαλόγου προς τον συνομιλητή του και να τον οδηγεί σε διαλογισμό υπέρ της αυτογνωσίας.

Από τι ακριβώς υλικά είναι φτιαγμένες αυτές οι γέφυρες; Από χάρισμα, ταλέντο, κατάκτηση εσωτερικού ρυθμού; Μήπως από τον συγκερασμό και των τριών; Δεν έχει και τόση σημασία να βρούμε την απάντηση, αφού το αποτέλεσμα μιας συνομιλίας μαζί του είναι ελκυστικό ως προς τη διατύπωση και διαφωτιστικό ως προς τη σύλληψή του. Γιατί ο λόγος του δεν γίνεται απαγορευτικός, αφού δεν κρύβεται πίσω από την επιστημονική ορολογία. Αντιθέτως, είναι ένας λόγος καθημερινός, γι' αυτό ανοιχτός, ερωτηματικός, ανυπεράσπιστος.
Στο «ψυχρό» βιογραφικό του διαβάζουμε ακόμη: στα ερευνητικά του ενδιαφέροντα ανήκουν η δημιουργία μιας ενοποιημένης θεωρίας όλων των δυνάμεων της φύσης, η θεωρία του Παντός, η υπερσυμμετρία, η υπερβαρύτητα, η Θεωρία Χορδών και η βιοφυσική. Εννοιες και θεωρίες οι οποίες υπερβαίνουν την επιστήμη, με το απόθεμα ποιητικότητας που έχουμε όλοι μέσα μας όταν κοιτάμε στον ουρανό την έναστρη νύχτα, καθώς βρισκόμαστε εκτός του βίαια φωταγωγημένου αστικού τοπίου. Και πάλι νύχτα ανακαλύπτουμε τη φωτισμένη πλευρά μας υπό τη στρογγυλή θεά, που γίνεται η σελήνη στην πανσέληνη φωτοχυσία της. Μέσα της κοιτάζουμε τις μελλοντικές μας πράξεις να δικαιώνονται, έστω σαν όνειρο που δεν σβήνει αλλά όλο ανάβει μέχρι την έκρηξη της επιθυμίας, ενώ συντελείται.
- Ετοιμάσαμε ένα αφιέρωμα για τον τρόπο που επηρεάζει ο χρόνος την τέχνη. Σ' εσάς δώσαμε το ρόλο του αρχιτέκτονος του σύμπαντος.
(Ξεκαρδίζεται στα γέλια).
- Ας σοβαρευτούμε. Τις θεωρίες για τον αρχιτέκτονα θεό του σύμπαντος πώς τις αντιμετωπίζετε; Αυτές ισχύουν ως μεταφυσικές μυθοπλασίες ή ως πραγματική φυσική;
«Νομίζω ότι το ζήτημα του αρχιτέκτονα θεού είναι περισσότερο ανάγκη του καθενός. Οταν εγώ πιστεύω, πιστεύω για τους δικούς μου λόγους. Αν έρθει κάποιος και μου πει ότι αν αφήσω μια πέτρα, νομίζω ότι ορισμένες φορές θα πάει πάνω κι όχι κάτω, τότε θα σταματήσω να μιλάω μαζί του».
- Η πίστη, και δεν την εννοούμε κατ' ανάγκην θρησκευτικά, υπερβαίνει την επιστήμη ή ακολουθούν παράλληλους δρόμους;
«Αυτή η ανάγκη υπάρχει σε ορισμένους ανθρώπους. Το πρόβλημα θα το μετατοπίσω σε άλλη περιοχή, γιατί δεν είναι αυτό καθ' αυτό το γεγονός. Αυτό που μ' ενδιαφέρει είναι να εξηγήσω, όταν του επιβάλλουν άλλοι, με εξωτερικό τρόπο, μορφές ζωής που δεν έχουν σχέση με τον εαυτό του. Τότε είναι που εγώ ταράσσομαι».
- Αναφέρεσθε, π.χ., σε σύγχρονες μορφές φονταμενταλισμού, όταν η προσωπική πίστη τίθεται στην υπηρεσία τού φανατισμού, με όρους μαχητή υπέρ τού αλάνθαστου του δόγματος της μίας και μοναδικής θρησκείας;
«Οντως, ο φονταμενταλισμός που αναφέρατε είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα. Εχουμε την τύχη να υπάρχουμε και είναι μεγάλη υπόθεση. Αν, όμως, ο καθένας δεν ζήσει με το δικό του τρόπο και το δικό του σύστημα αναφοράς, τότε νομίζω ότι αυτό είναι πολύ κακό».
- Οι σύγχρονες ανακαλύψεις της αστροφυσικής συναντούν, έστω και ελαχίστως, το κοσμολογικό σύμπαν των προσωκρατικών υλοζωιστών;
«Αναφέρεσθε στον Ηράκλειτο;»
- Σ' αυτόν και στους άλλους προσωκρατικούς. Σε ποιο βαθμό επικαιροποιείται η σκέψη τους και από ποια οπτική γωνία; Ως φυσιοκρατικά ποιητική σύλληψη τού κόσμου και ως προεπιστημονικός λόγος, στον οποίο ήταν άγνωστο το πείραμα;
«Κάθε διάλεξη που δίνω για το πολυσύμπαν την τελειώνω, και δεν το κάνω από αρχαιολατρία, με τον Ηράκλειτο. Ιδού τι λέει και πρόχειρα μεταφράζω, σε κακά ελληνικά, ένα απόφθεγμά του: "Τον κόσμο ετούτο δεν τον έφτιαξε ούτε χέρι ανθρώπου ούτε χέρι θεού. Αυτός υπήρχε, υπάρχει και θα υπάρχει". Δηλαδή, αυτό σημαίνει αιωνιότητα. Ο άνθρωπος τα είχε πει όλα το 600 π.Χ. Τι να πούμε εμείς τώρα;»
- Επομένως, ο σύγχρονος επιστημονικός λόγος τι ακριβώς καλείται να λύσει αναφορικά με το σύμπαν, αν τα έχει πει όλα ο Ηράκλειτος;
«Η επιστήμη προσπαθεί να δώσει απαντήσεις στηριζόμενη σε πειραματικά γεγονότα. Που σημαίνει ότι κι εσείς μπορείτε να κάνετε ένα πείραμα και να έχετε τα ίδια αποτελέσματα».
- Οι νέες ευρέσεις είναι δυνατόν να εδράζονται στο συγκερασμό της εσωτερικής λογικής της επιστήμης και της διαίσθησης ως ψυχικό γεγονός;
«Εκτός από τις τυχαίες ανακαλύψεις, πολλές προέρχονται από τη διαίσθηση και την ενόραση. Ας μην μπερδεύουμε, όμως, την ενόραση της Αγίας Αθανασίας του Αιγάλεω και ενός σοβαρού επιστήμονα. Ο επιστήμονας, προτού αρχίσει να μιλάει, έχει σκεφτεί με τους κανόνες της λογικής, με τους μαθηματικούς και φυσικούς νόμους και έχει κάνει τις προβλέψεις του. Οπως γνωρίζετε καμία θεωρία δεν αποδεικνύεται με την έννοια της τελειότητος. Η φυσική πλέον έχει μπει σε πεδία αυτού που θα ονομάζαμε παλιά μεταφυσική, εντός εισαγωγικών. Αυτό το "μεταφυσικό" κομμάτι γίνεται πια χειροπιαστό, είναι σαν να πέφτει πάνω στο τραπέζι».
- Θέλετε να ανακεφαλαιώσουμε αυτά που συζητήσαμε ώς τώρα, μήπως και «χαθεί» ο αναγνώστης;
«Εχουν γίνει παρά πολλές μεγάλες ανατροπές και πλέον μιλάμε για περιφερειακό σύμπαν. Να σας πω ότι το σύμπαν δημιουργήθηκε από το μηδέν, από το κενό, είναι πολύ βαριά κουβέντα. Κι αυτό θέλω να το σημειώσετε. Αναγκαστικά, είτε το θέλουμε είτε όχι, όλες αυτές οι θεωρίες ανατρέπουν τις ιδέες που έχουμε για τη ζωή. Εν τούτοις, έχει δικαίωμα κάθε άνθρωπος, μέσω του εσωτερικού του κόσμου, να έχει τις δικές του απαιτήσεις».
- Ολοι μας ζούμε σε μία λογική αντίφαση. Ακολουθούμε τον γραμμικό χρόνο όπως ορίζεται από το ημερολογιακό έτος και τον αντιλαμβανόμαστε κυρίως μέσω του εικοσιτετραώρου. Σκεφτόμαστε, παραδείγματος χάρη, και το πράττουμε, ότι θα εργαστούμε από τις 7 το πρωί ώς τις 2 το μεσημέρι. Την ίδια στιγμή το σύμπαν αναταράσσεται, κι εδώ έγκειται η αντίφαση, υπερβαίνοντας τη χρονομέτρηση των ρολογιών. Η επιστημονική σας ερμηνεία;
«Ο συμπαντικός χρόνος είναι ο μόνος αληθινός χρόνος. Μετράμε το χρόνο από τη στιγμή που εμφανίστηκε αυτό το σύμπαν. Γνωρίζουμε σήμερα ότι έχουν περάσει, με τα δεδομένα που έχουμε, 13,7 δισεκατομμύρια χρόνια. Αυτός είναι παγκόσμιος χρόνος. Οπου κι αν είσαι σ' αυτό το σύμπαν, ακόμη και στην ανάποδη πλευρά του, εκεί όπου μπορεί να υπάρχουν πολιτισμοί οι οποίοι έχουν τουλάχιστον το δικό μας επίπεδο, θα πρέπει να έχουν καταλήξει στο ίδιο συμπέρασμα μ' εμάς. Είναι μία παγκόσμια οντότητα. Δεν μπορώ να σας πω: "Κύριε Καλαμαρά, όταν με πήρατε τηλέφωνο, πριν από δέκα λεπτά, ο χρόνος ήταν 13 δισεκατομμύρια, 7 εκατομμύρια, μπλα, μπλα, τόσο". Τα αφαιρούμε όλα αυτά και έχουμε αυτόν το χρόνο, για να μπορούμε να συνεννοηθούμε μεταξύ μας. Ομως, σας επαναλαμβάνω: ο αληθινός χρόνος είναι ο συμπαντικός χρόνος».
- Το σύμπαν κάποτε θα πεθάνει ή διαρκώς θα αναγεννάται, περνώντας από διαδοχικούς «μικρούς θανάτους»;
«Το σύμπαν δεν θα πεθάνει ποτέ, γιατί συνεχώς θα διαστέλλεται. Μέσα σ' αυτό το σύμπαν δημιουργούνται καινούρια αστέρια, πεθαίνουν άλλα αστέρια, γίνεται αυτή, αν θέλετε, η αναδημιουργία. Να πάρουμε τον Ηλιο ως παράδειγμα, ο οποίος είναι ένα πυρηνικό εργοστάσιο, γιατί μάς στέλνει ενέργεια. Ομως, τα καύσιμά του κάποτε θα τελειώσουν. Αν υπολογίσουμε ότι το ηλιακό μας σύστημα έχει εμφανιστεί εδώ και 4,5 δισ. χρόνια, ο Ηλιος έχει άλλα τόσα για να σβήσει. Οταν συμβεί αυτό, λοιπόν, η τοπική μας περιοχή -δηλαδή το πλανητικό μας σύστημα- θα είναι διαλυμένη. Ναι, μ' αυτή την έννοια, τοπικά, έχουμε ανακατανομές μέσα στο σύμπαν».
- Οσο ρίχνει ο Ηλιος το φως του στη γη, υπάρχει μαγνητισμός και περιστρέφεται ο πλανήτης μας γύρω από αυτόν;
«Αυτή είναι η θεωρία της βαρύτητας, την οποία επινόησε ο Νεύτωνας. Οσο θα ελαττώνεται η μάζα, αλλά σε μεγάλα νούμερα, τότε ακόμη και η τροχιά της Γης γύρω από τον Ηλιο θ' αλλάξει. Θ' αλλάξει ακόμη κι ο χρόνος».
- Γιατί οι σύγχρονες κοσμολογικές ανακαλύψεις δεν έχουν επηρεάσει, με άμεσο και αναγνωρίσιμο τρόπο, την καθημερινότητά μας;
«Δυστυχώς -και γι' αυτό φταίνε και οι επιστήμονες και τα ΜΜΕ- παρότι ορισμένοι από εμάς κάνουμε μεγάλο αγώνα. Θέλουν καιρό για να μπορέσουν να περάσουν στον κόσμο. Νομίζω ότι όλος ο κόσμος έχει το μυαλό, δεν υπάρχουν χαζοί και έξυπνοι. Υπό σοβαρή μάθηση και σωστή εκπαίδευση, όλες αυτές οι ανακαλύψεις μπορούν να απορροφηθούν για το καλύτερο της ανθρωπότητας. Να απελευθερωθεί από πολλά δεσμά που κουβαλάει από το παρελθόν. Για να απελευθερωθεί ο άνθρωπος σωστά, πρέπει να αποκτήσει γνώση, αλλά να μην είναι επιπόλαιη. Εχει πει ο "μέντοράς" μου, ο Αλμπέρ Καμί: "Οταν προσπαθείς να βρεις τη θέση σου μέσα στο σύμπαν, το σύμπαν είναι μια χαρά και ο άνθρωπος εξίσου. Εκεί που γίνεται θρύψαλα, είναι όταν προσπαθεί να δώσει εξηγήσεις μέσα σ' αυτό το σύμπαν. Τότε δημιουργείται το παράλογο"».
- Πρέπει να αναζητήσουμε μια ανακαίνιση του συμβολαίου του ανθρώπου με τη φύση, πέραν των κρίσιμων περιβαλλοντικών προβλημάτων;
«Αυτό είναι χίλια τοις εκατό σίγουρο. Το γεγονός ότι πρέπει να προστατεύσουμε το περιβάλλον είναι προφανές. Δεν είναι αυτό που συζητάμε. Ζητάτε κάτι βαθύτερο, ή όχι; Δεν μιλάμε για τα εργοστάσια και τους ρύπους τους. Το θεωρώ προφανές ότι πρέπει να περιφρουρήσουμε το περιβάλλον».
- Μήπως πρέπει να επαναδιατυπώσουμε τη σχέση μας με το περιβάλλον, καθώς έχουμε χάσει τη φυσική καταβολή μας υπό την κυριαρχία της μονομερούς ανάπτυξης του αστικού τοπίου;
«Εννοείτε τη σχέση καθεαυτή. Αυτό που λέτε είναι σωστό. Εάν συμπεριφερόμασταν σωστά στο περιβάλλον, δεν θα με ενδιέφεραν οι πόλεις. Πρέπει κυρίως να καταλάβουμε πιο βαθιά τους φυσικούς και τους συμπαντικούς νόμους. Η κατανόησή τους θα μας δώσει και τα νέα φυσικά συμβόλαια».
- Οι νέες επιστημονικές αναγνώσεις τού σύμπαντος σε ποιο βαθμό έχουν διατυπώσει ένα νέο φιλοσοφικό κοσμοείδωλο;
«Κι αν δεν έχει, πρέπει να διατυπωθεί. Πολλά από αυτά που συζητάμε υπάρχουν στο βιβλίο που έχουμε μοιραστεί με τον Γεώργιο Μπαμπινιώτη "Από την κοσμογονία στη γλωσσογονία. Μια συν-ζήτηση". Επειδή δεν θέλω να παρεξηγηθώ από τους αναγνώστες σας, σας τονίζω ότι δεν το κάνω για διαφημιστικούς λόγους. Θέλω να σας δείξω ότι σκεφτόμαστε παράλληλα. Μετά τον Νεύτωνα και τον Γαλιλαίο εμφανίστηκε ο Διαφωτισμός, με τον Βολτέρο και τον Ντιντερό, οι οποίοι πραγματικά άλλαξαν τον κόσμο. Τώρα βρισκόμαστε σε μια εποχή η οποία, τολμώ να πω, είναι μεγαλύτερη από την επανάσταση του Νεύτωνα και του Γαλιλαίου. Χρειαζόμαστε έναν καινούριο διαφωτισμό, που εγώ τον λέω διαφωτονισμό, από το φωτόνιο. Αν κοιτάξουμε τα μεγάλα βήματα της φιλοσοφίας, θα ανατρέξουμε στους Ιωνες φιλοσόφους. Εγώ είμαι δηλωμένος προσωκρατικός. Ο Θαλής, ο Ηράκλειτος, ο Αρίσταρχος άνοιξαν όλη αυτή την ιστορία με την οποία ασχολούμαστε εμείς, γι' αυτό ονομάζονται και φυσικοί φιλόσοφοι. Δεν μου αρέσει καν να χρησιμοποιώ τη λέξη προσωκρατικοί. Γιατί δεν λέμε τους άλλους μεταθαλικούς φιλοσόφους;»
- Σ' αυτό το σημείο της συζήτησής μας ταιριάζει το απόφθεγμα του Ηράκλειτου «Τι εστί άνθρωπος; Θεός θνητός».
«Ε, μπράβο!» *
ΔΙΑΒΑΣΤΕ: Το διάλογο του Δημήτρη Νανόπουλου με τον Γεώργιο Μπαμπινιώτη, στο «Από την κοσμογονία στη γλωσσογονία. Μια συν-ζήτηση» (εκδόσεις Καστανιώτη). Ενας προβληματισμός για αισθητές παραλληλίες ανάμεσα στη γένεση του κόσμου και τη δημιουργία της γλώσσας, στην κοσμογονία και τη γλωσσογονία.