Ωροσκοπια του Αγιου Ορους σε δημοσια θεα....

Καρπό έρευνας 40 συνεχών ετών, αλλεπάλληλων ταξιδιών - αποστολών στις είκοσι µονές του Αγίου Ορους, πολύωρων µελετών, φωτογραφίσεων, συγκρίσεων, ερευνών και αναφορών σε πηγές και τελικά συγγραφής και έκδοσης αποτελεί η ογκώδης έκδοση µε τίτλο «Εικονογραφηµένα χειρόγραφα του Αγίου Ορους».

Τα εικονογραφηµένα χειρόγραφα – άγνωστα στην πλειονότητά τους έργα τέχνης εντυπωσιακής θεµατογραφίας – συγκέντρωσε στο σύνολό τους για πρώτη φορά και κυκλοφορεί σε µια καλαίσθητη έκδοση το Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών του ΑΠΘ και ο οµότιµος καθηγητής του ΑΠΘ Σωτήρης Καδάς.

Τα «Εικονογραφηµένα χειρόγραφα του Αγίου Ορους» που κυκλοφορούν από τον εκδοτικό οργανισµό Π. Κυριακίδη περιλαµβάνουν τρία µέρη (ο κατάλογος των εικονογραφηµένων χειρογράφων, το εικονογραφικό ευρετήριό τους και τέλος 170 πίνακες µε 664 εικόνες χειρογράφων ελάχιστα γνωστών ή εντελώς αγνώστων).

Τα εικονογραφηµένα ή «ιστορηµένα» χειρόγραφα αποτελούν κυρίως δώρα των βυζαντινών αυτοκρατόρων, ηγεµόνων ελεύθερων και υπόδουλων ορθόδοξων κρατών, πατριαρχών, κοσµικών και εκκλησιαστικών αξιωµατούχων αλλά και απλών πιστών.

Στην πλειονότητά τους εικονογραφήθηκαν ή «ιστορήθηκαν» σε χώρους εκτός (όταν αποτελούσαν δώρα προς τις µονές) αλλά και εντός του Αγίου Ορους από καλλιτέχνες - µοναχούς αλλά και κοσµικούς που καλούνταν στο Περιβόλι της Παναγιάς (κυρίως στη µεταβυζαντινή εποχή). Η παραγωγή εικονογραφηµένων χειρογράφων καλύπτει τους δέκα και πλέον αιώνες «ζωής» του Αγίου Ορους, µειώνεται όµως µετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης και το τέλος του Βυζαντίου (1453) καθώς η εποχή ταυτίζεται µε την ανακάλυψη της τυπογραφίας (1452) και τη µείωση των χειρογράφων. Οι πλέον «πλούσιες» σε εικονογραφηµένα χειρόγραφα µονές είναι αυτές της Μεγίστης Λαύρας, του Βατοπεδίου, των Ιβήρων και του Διονυσίου. Ωστόσο η εικονογράφηση των χειρογράφων συνεχίστηκε µέχρι και τα µέσα του προηγούµενου αιώνα µε τελευταίο εικονογράφο τον Ιωακείµ τον καλλιγράφο που πέθανε στο Αγιον Ορος το 1962.

Στις είκοσι µονές του Αγίου Ορους φυλάσσονται περίπου 12.000 χειρόγραφα, η πλειονότητα των οποίων περιλαµβάνει κείµενα εκκλησιαστικού περιεχοµένου και τα υπόλοιπα περιέχουν κείµενα της αρχαιοελληνικής γραµµατείας. Περί τα 800 χειρόγραφα είναι εικονογραφηµένα µε θέµατα από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη και χρονολογούνται στο διάστηµα από τον 9ο ώς και τον 18ο αι.

Σαράντα χρόνια φωτογράφιζε τα πολύτιµα κειµήλια και τα χειρόγραφα ο καθηγητής Σωτήρης Καδάς, ο οποίος κυκλοφορεί τον καρπό των αποστολών του σε ογκώδη έκδοση
Στην έκδοση του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών - Εκδοτικός Οργανισµός Κυριακίδη που υπογράφει ο Σωτήρης Καδάς καταγράφονται πάνω από 640 εικονογραφηµένα ελληνικά χειρόγραφα, τα περισσότερα κώδικες και ελάχιστα ειλητάρια, καθώς και λιγοστά σπαράγµατα κι ένας µικρός αριθµός ξενόγλωσσων χειρογράφων. Ολα εντοπίζονται και φυλάσσονται στις βιβλιοθήκες του Πρωτάτου και των είκοσι µονών καθώς και ορισµένων σκητών. Στην πλειονότητά τους είναι θρησκευτικά (ψαλτήρια, τετραευαγγέλια, Ευαγγέλια, Λειτουργίες, ακολουθίες, λόγοι πατέρων, τυπικά κ.ά.) και ορισµένα κοσµικά (βοτανικές γεωγραφίες, µυθιστορήµατα, προσκυνητάρια Αγίων Τόπων κ.ά.). Παράλληλα υπάρχουν και τέσσερα σπουδαία κειµήλια στις Μονές Χιλανδαρίου και Αγίου Παύλου (δύο δίπτυχα, ένας σταυρός και µία υαλογραφία) που κοσµούνται επίσης µε υαλόφρακτες περγαµηνές µικρογραφίες πάνω στην ξύλινη επιφάνειά τους.

Σε όλα αυτά (χειρόγραφα και κειµήλια)

περιέχονται περίπου 4.500 µικρογραφίες στις οποίες αντιπροσωπεύονται όλα τα είδη (ολοσέλιδες, µικρές που καταλαµβάνουν µέρος µόνο της γραµµένης επιφάνειας, παρασελίδιες, επίτιτλα κ.ά.). Εντυπωσιακή είναι η θεµατογραφία των εικονογραφήσεων που συχνά «κινείται» και πολύ πέραν της «στενά θρησκευτικής ζωής» και καλύπτει, εκτός από τους βίους αγίων, και τον καθηµερινό βίο της εποχής, από τις αναγκαίες συνταγές µαγειρικής έως συµβουλές ιατρικής, ακόµα και ωροσκόπια.

Στις µικρογραφίες – ειδικά στα βυζαντινά και τα επίσηµα χειρόγραφα όπως είναι τα κωνσταντινουπολίτικα – υπάρχει πλούσια θεµατολογία και τα θέµατα αποδίδονται µε αξιόλογη τέχνη και εξαιρετική πολυχρωµία. Ειδικότερα απεικονίζονται οι συγγραφείς των κειµένων, κυρίως οι τέσσερις ευαγγελιστές (Ματθαίος, Μάρκος, Λουκάς και Ιωάννης) σε διάφορες στάσεις και κινήσεις, µορφές αγίων, προφητών και αποστόλων, άγγελοι, επεισόδια ή γεγονότα από την αρχαία ελληνική µυθολογία, τη φιλολογία, την καθηµερινή ζωή, ακόµα και συνταγές µαγειρικής, ωροσκόπια κ.ά., ενώ παρατηρείται µεγάλη ποικιλία σε ζώα και πτηνά που συνοδεύουν τη φυτική κυρίως διακόσµηση των χειρογράφων.

Αντίθετα, τα χειρόγραφα που προέρχονται από τα χρόνια µετά την Αλωση (1453) σπάνια διαθέτουν κάποια αξιόλογη εικονογράφηση. Σ’ αυτά απαντώνται συχνά λαϊκότροπες εικόνες ζωγραφισµένες µόνο µε τη µελάνη του κειµένου ή µε την προσθήκη κάποιου δεύτερου (συνήθως κόκκινου) χρώµατος και αρκετές υδατογραφίες και απλά σκίτσα. Περιορισµένο είναι και το θεµατολόγιό τους.

ΙΝFΟ

«Τα εικονογραφηµένα χειρόγραφα του Αγίου Ορους», Εκδ. Π. Κυριακίδης, σελ. 476,
τιµή: 80 ευρώ

Εκείνα που χάθηκαν µέσα στους αιώνες

Αριστη χαρακτηρίζει ο καθηγητής Σωτήρης Ν. Καδάς τη σηµερινή κατάσταση των εικονογραφηµένων χειρογράφων – όσων τουλάχιστον έχουν διασωθεί στην υπερχιλιετή ιστορία του Αγίου Ορους από τους κατά καιρούς «επιδροµείς» – είτε φυσικές καταστροφές (πυρκαγιές κ.ά) είτε κυρίως ανθρώπινες (οργανωµένες κλοπές). «Σ’ αυτό βοηθούσε το γεγονός ότι πρόκειται για κινητές αξίες που εύκολα περιέρχονται από τόπο σε τόπο αλλάζοντας πολλούς κατόχους. Ετσι, µέχρι σήµερα έχουν αποµακρυνθεί από µονές και σκήτες του Αγίου Ορους ολόκληρες συλλογές ή µεµονωµένα χειρόγραφα ιδιαίτερα κλασικών κειµένων που αφαιρέθηκαν µε ποικίλους τόπους και κοσµούν διάφορες βιβλιοθήκες της Ευρώπης και των ΗΠΑ. Ενδεικτικά, τα χειρόγραφα της σκήτης του Αγίου Ανδρέα στις Καρυές µεταφέρθηκαν στις ΗΠΑ από τον Τ. Whitemore R. Garrett το 1925, από τον οποίο και δόθηκαν στη Βιβλιοθήκη του Πρίνστον (Συλλογή Garrett). Γενικά είναι δύσκολο να υπολογιστούν µε ακρίβεια τα χειρόγραφα που αποµακρύνθηκαν από τον Αθω κατά τους περασµένους αιώνες, από τα βυζαντινά χρόνια (Λατίνοι, πειρατικές επιδροµές) σ’ όλη τη µεταβυζαντινή περίοδο και κυρίως κατά τον 19ο αιώνα από οργανωµένες αποστολές και µεµονωµένα άτοµα. Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα και µέχρι σήµερα ελάχιστες είναι οι περιπτώσεις των κλοπών, καθώς βοήθησε ουσιαστικά και η δηµοσίευση καταλόγων των αγιορείτικων χειρογράφων», σηµειώνει ο καθηγητής.πηγη εδω