Η δολοφονία του Αδάμ
Του ΣΠΥΡΟΥ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗ
Η φετινή χρονιά είναι αφιερωμένη στον Κάρολο Δαρβίνο και στην περίφημη θεωρία του της εξέλιξης. Για το 2009 έχουν προγραμματιστεί στην Ελλάδα και διεθνώς πολλές εορταστικές εκδηλώσεις και συνέδρια, τα οποία δεν θα αφορούν αποκλειστικά στην προφανή επιρροή των εξελικτικών ιδεών στην επιστημονική σκέψη, αλλά και στο σύνολο του σύγχρονου πολιτισμού. Και μολονότι έχουν περάσει δύο αιώνες από τη γέννηση του Δαρβίνου, οι ιδέες του εξακολουθούν να προκαλούν ακόμη και σήμερα σφοδρές επιστημονικές και φιλοσοφικές αντιπαραθέσεις: τόσο για τους «τρόπους» και τους «ρυθμούς» της εξέλιξης όσο και για τις ανατρεπτικές συνέπειες της εξελικτικής θεωρίας στις ναρκισσιστικές ψευδαισθήσεις μας σχετικά με τη «θέση του ανθρώπου στη Φύση».
Το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό της εξελικτικής σκέψης είναι το εύρος των ενδιαφερόντων και των ρηξικέλευθων εφαρμογών της: από τη γενετική και τη μοριακή βιολογία μέχρι την εξελικτική ιατρική, και από την παλαιοντολογία μέχρι τον νευρωνικό δαρβινισμό και την εξελικτική ψυχολογία ή την ανθρωπολογία.
Το γεγονός αυτό δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει καθόλου, αφού η εξελικτική βιολογία αποτελεί σήμερα ένα εξαιρετικά ισχυρό και εμπειρικά επιβεβαιωμένο θεωρητικό πλαίσιο, που μας επιτρέπει να κατανοούμε επιστημονικά σχεδόν όλες τις εκδηλώσεις των ζωικών φαινομένων πάνω στη Γη: από την προέλευση της ζωής μέχρι την ανάδυση του ανθρώπινου νου.
Και γενικότερα όμως, καμιά επιστημονική εξήγηση δεν θεωρείται σήμερα επαρκής αν δεν καταφέρνει να εξηγήσει την προέλευση και την πορεία στον χρόνο, δηλαδή την εξέλιξη, των φαινομένων που μελετά. Από τη βιολογία μέχρι την ιατρική και από τη μικροφυσική μέχρι την κοσμολογία, καμία επιστημονική θεωρία δεν μπορεί να θεωρηθεί πλήρης αν, παράλληλα με τη στατική περιγραφή, δεν μας προσφέρει και μια εξελικτική-ιστορική εξήγηση της προέλευσης και της δυναμικής των φαινομένων που περιγράφει!
Ωστόσο, η καθολική σήμερα υιοθέτηση των εξελικτικών εξηγητικών σχημάτων από σχεδόν όλες τις επιστήμες δεν ήταν πάντοτε προφανής και εξίσου αυταπόδεικτη. Ακόμη και στις αρχές του εικοστού αιώνα το πρότυπο επιστημονικής εξήγησης στη φυσική ήταν νομοτελειακό και άχρονο. Πραγματικές θεωρούνταν μόνο οι γνώσεις που βασίζονταν, ή επιχειρούσαν να περιγράψουν «αιώνιες αλήθειες»: φυσικές οντότητες που παραμένουν αμετάβλητες στο χρόνο και είναι ανεξάρτητες από κάθε παρατηρητή.
Ολα αυτά θα αλλάξουν μετά την τεκμηρίωση της εξελικτικής θεωρίας και κυρίως με την ανακάλυψη του βασικού εξελικτικού μηχανισμού, της φυσικής επιλογής, από τον Δαρβίνο. Η επιστημονική πια ιδέα της εξέλιξης θα επηρεάσει σημαντικά την ανθρώπινη σκέψη και σταδιακά θα επιβάλει μια τεράστια, σχεδόν κοσμογονική, αλλαγή προοπτικής. Εκτοτε, οι άνθρωποι θα μάθουν να αναγνωρίζουν παντού εξελικτικές διαδικασίες: φυτά, ζώα, άνθρωποι, κοινωνίες και ιδέες αλλάζουν αδιάκοπα μέσα στο χρόνο, εξελίσσονται ή εξαφανίζονται. Ακόμη και το ίδιο το Σύμπαν, όπως υποστηρίζει η σύγχρονη κοσμολογία, εξελίσσεται συνεχώς με εκρηκτικούς ρυθμούς.
Η δαρβίνεια επανάσταση
Η έννοια της «εξέλιξης» την εποχή του Δαρβίνου είχε μια εντελώς διαφορετική σημασία. Αναφερόταν περισσότερο σε σκοτεινές θεωρίες προδιαμόρφωσης των έμβιων όντων και συνήθως ταυτιζόταν με ό,τι σήμερα θα ονομάζαμε «εμβρυολογική ανάπτυξη». Με άλλα λόγια, «εξέλιξη» ήταν η προδιαγεγραμμένη χωρικά και χρονικά εκδίπλωση και ανάπτυξη του εμβρύου κατά την κύηση.
Ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο «εξέλιξη» με τη σημερινή της σημασία, δηλαδή ως μεταμόρφωση των έμβιων οργανισμών στον χρόνο, ήταν ο Τσαρλς Λάιελ (Charles Lyell, 1797-1875), διάσημος Βρετανός γεωλόγος και μέντορας του Δαρβίνου. Ο ίδιος ο Δαρβίνος όμως χρησιμοποιούσε σπανιότατα τη μάλλον σκοτεινή, εκείνη την εποχή, και βεβαρημένη με μεταφυσικές προκαταλήψεις έννοια. Ισως γι' αυτό στα βιβλία του προτιμούσε να μιλά για «καταγωγή μέσω τροποποιήσεων».
Ωστόσο, παρά τις όποιες επιφυλάξεις του σχετικά με τη χρήση της έννοιας της εξέλιξης, ο Δαρβίνος υπήρξε ο πραγματικός θεμελιωτής της σύγχρονης εξελικτικής σκέψης. Διάφοροι φυσιοδίφες πριν από αυτόν είχαν κάνει κάποιες εικασίες και παρατηρήσεις σχετικά με την ύπαρξη εξελικτικών φαινομένων στον έμβιο κόσμο, ωστόσο μόνο ο Δαρβίνος κατάφερε να ανακαλύψει τον φυσικό μηχανισμό που επιβάλλει τη συνεχή αλλαγή των οργανισμών, ώστε να προσαρμόζονται στο αέναα μεταβαλλόμενο περιβάλλον τους.
Πριν από 150 χρόνια, στις 24 Νοεμβρίου του 1859, ο Δαρβίνος θα εκθέσει δημόσια τη μεγάλη θεωρία περί της εξέλιξης στο βιβλίο του «Περί της προέλευσης των ειδών μέσω της φυσικής επιλογής». Εργο θεμελιώδες και θεμελιωτικό της νεότερης δυτικής σκέψης, «Η προέλευση των ειδών» είναι αναμφίβολα το πιο διάσημο επιστημονικό βιβλίο όλων των εποχών. Παραδόξως, όμως, η επιρροή αυτού του βιβλίου στην επιστημονική σκέψη ήταν -και εξακολουθεί να είναι- αντιστρόφως ανάλογη της αναγνωσιμότητάς του: ενώ δεν λείπει από καμιά σοβαρή βιβλιοθήκη (ιδιωτική ή δημόσια), ελάχιστοι από εμάς το έχουν διαβάσει.
Το διάσημο αυτό βιβλίο, καθώς και όλα τα μετέπειτα έργα του Δαρβίνου, είναι ένα μακρύ και αρκετά πειστικό επιχείρημα υπέρ της ατέρμονης εξέλιξης της ζωής πάνω στη Γη.
Το νέο εξελικτικό επιχείρημα βασίζεται σε μια σειρά από καλά επιβεβαιωμένες υποθέσεις:
1) Οι φυσικοί πόροι σε ένα δεδομένο περιβάλλον είναι περιορισμένοι.
2) Ολα τα άτομα ενός πληθυσμού διαφέρουν μεταξύ τους· υπάρχει μεγάλη ποικιλομορφία μεταξύ των ατόμων που ανήκουν στο ίδιο είδος.
3) Τα βασικά χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν τα άτομα ενός πληθυσμού είναι κληρονομήσιμα. Αν και ο Δαρβίνος δεν γνώριζε τίποτα για τις αιτίες αυτής της γενετικής ποικιλομορφίας ούτε και τον μηχανισμό κληρονομικότητας.
Αν αυτές οι υποθέσεις είναι σωστές, καταλήγει κανείς εύλογα στο συμπέρασμα ότι: αφού οι πόροι του περιβάλλοντος είναι περιορισμένοι και τα άτομα ενός πληθυσμού διαφέρουν μεταξύ τους, τότε η επιβίωση στον «αγώνα για την ύπαρξη» δεν είναι καθόλου τυχαία, αλλά εξαρτάται σημαντικά από κάποια γενετικά χαρακτηριστικά που επιτρέπουν στα άτομα να είναι καλύτερα προσαρμοσμένα στο δεδομένο περιβάλλον.
Αυτόν τον αυτόματο μηχανισμό επιλεκτικής επιβίωσης ορισμένων ατόμων ενός πληθυσμού ο Δαρβίνος τον αποκάλεσε «Φυσική επιλογή» και, όπως θα αποδείξουν και όλες οι μετέπειτα έρευνες, πρόκειται για τον κυριότερο κινητήριο μηχανισμό κάθε βιολογικής εξέλιξης.
Η εικόνα της φύσης που προκύπτει από το έργο του Δαρβίνου είναι όχι μόνο καινοφανής, αλλά και βαθύτατα επαναστατική. Εκεί που ένας προδαρβινικός φυσιοδίφης έβλεπε μόνο φυσική αρμονία και σταθερότητα, ένας δαρβινιστής βλέπει πλέον τον ανήλεο αγώνα για την ύπαρξη, που αναπόφευκτα οδηγεί στην εξέλιξη των ειδών. Εκεί που η ποικιλομορφία μεταξύ των ατόμων του ίδιου είδους εξηγούνταν ως τυχαίο γεγονός που καθόλου δεν έθιγε την προδιαγεγραμμένη αρμονία -από τον Θεό ή τη Φύση, αδιάφορο- ένας εξελικτιστής έβλεπε τώρα σε αυτή την ποικιλομορφία τη βασική προϋπόθεση κάθε εξελικτικής διαδικασίας.
Τα όρια μεταξύ των διαφορετικών ειδών δεν είναι πλέον αιώνια και αμετάβλητα, αλλά μάλλον το προϊόν μιας ιστορίας· της ιστορίας των αμοιβαίων και πολύπλοκων αλληλεπιδράσεων μεταξύ διαφορετικών οργανισμών, καθώς και μεταξύ των οργανισμών και του περιβάλλοντός τους. Εχοντας απολέσει οριστικά την αιωνιότητα και την αμεταβλητότητά τους, οι ζωντανοί οργανισμοί συνδιαμορφώνουν ενεργά το εντυπωσιακό παιχνίδι της ζωής πάνω στον πλανήτη μας.
Τίποτα πια στη φύση δεν μπορεί να θεωρείται προϊόν σχεδιασμού από έναν πάνσοφο δημιουργό, ούτε καν ο άνθρωπος με την αξιοθαύμαστη νοημοσύνη του. Η δολοφονία του Αδάμ είχε πλέον συντελεστεί. *
2 - 10/01/2009
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου