Aπαντηση στο Μανιφεστο απο τον καθηγητη P. K. Feyerabend

Η παράδοξη περίπτωση της Αστρολογίας

(Από το βιβλίο "Γνώση για Ελεύθερους Ανθρώπους" του P. K. Feyerabend)

Για να γίνω όσο μπορώ πιο σαφής, θα συζητήσω τώρα σύντομα το "Μανιφέστο 186 κορυφαίων ενάντια στην Αστρολογία", το οποίο εμφανίστηκε στο τεύχος του Σεπτέμβρη/ Οκτώβρη 1975 του αμερικάνικου περιοδικού The Humanist. Αυτό το "Μανιφέστο" αποτελείται από τέσσερα μέρη. Πρώτα εμφανίζεται το ίδιο το μανιφέστο. Καταλαμβάνει μία σελίδα. Ακολουθούν 186 υπογραφές αστρονόμων, φυσικών, μαθηματικών, φιλοσόφων και ατόμων με ακαθόριστο επάγγελμα, ανάμεσα στους οποίους και 18 νομπελίστες. Τέλος υπάρχουν δύο άρθρα, που εξηγούν λεπτομερειακά την περίπτωση της Αστρολογίας.

Τον αναγνώστη, για τον οποίο η εικόνα περί επιστήμης προσδιορίζεται από ορθολογικότητα, αντικειμενικότητα, έλλειψη μεροληπτικότητας και κριτικό χαρακτήρα, εκπλήσσει ο θρησκευτικός τόνος του μανιφέστου, η αμορφωσιά των συγγραφέων και η αυθεντία, με την οποία παρουσιάζονται τα επιχειρήματα. Οι σοφοί αυτοί κύριοι έχουν ισχυρές πεποιθήσεις, χρησιμοποιούν την αυθεντία τους για να διαδώσουν αυτές τις πεποιθήσεις (τι χρειάζονται οι 186 υπογραφές, εάν υπάρχει ένα καλό επιχείρημα;), γνωρίζουν κάμποσες κενολογίες που ηχούν σαν επιχειρήματα, αλλά δεν έχουν ιδέα για τι μιλάνε.

1. Ας πάρουμε την πρώτη πρόταση του μανιφέστου. Είναι η εξής: "Επιστήμονες διαφόρων επιστημονικών κλάδων ανησυχούν για την αυξανόμενη δημοτικότητα της Αστρολογίας σε πολλά μέρη του κόσμου". Κατά το έτος 1484 η ρωμαιο-καθολική εκκλησία εξέδωσε τον Malleus Maleficarum, ένα διαπρεπές κείμενο που αναφέρεται στη μαγεία. Ο Malleus είναι ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο. Έχει τέσσερα μέρη: φαινόμενα, αιτιολογία, νομικές και τέλος, θεολογικές απόψεις της μαγείας. Η περιγραφή των φαινομένων είναι τόσο λεπτομερής, ώστε ακόμα και σήμερα μπορεί κανείς να διαπιστώσει τις πνευματικές ταραχές που συνόδευαν μερικές από τις περιπτώσεις. Η αιτιολογία είναι πλουραλιστική. Δεν σχολιάζεται μόνο η επίσημη ερμηνεία, αλλά συζητιόνται και άλλες εξηγήσεις, συμπεριλαμβάνονται μάλιστα και καθαρά υλιστικές εξηγήσεις.

Τελικά, βέβαια γίνεται δεκτή μόνο η επίσημη εξήγηση, αλλά συζητιόνται και οι εναλλακτικές θεωρήσεις, και μπορεί κανείς να κρίνει τα επιχειρήματα που οδηγούν στην απάλειψή τους. Αυτό το χαρακτηριστικό του βιβλίου που καθιστά καλύτερο από σχεδόν κάθε εγχειρίδιο Φυσικής, Χημείας, Βιολογίας, που γράφεται σήμερα. Ακόμα και η Θεολογία είναι πλουραλιστική, οι αιρετικές απόψεις δεν αποσιωπώνται, ούτε και γελοιοποιούνται.

Περιγράφονται, ερευνώνται, και παραμερίζονται με την βοήθεια επιχειρημάτων. Οι συγγραφείς γνωρίζουν το αντικείμενό τους, γνωρίζουν τους αντιπάλους τους, επιχειρηματολογούν ενάντια στην αντίπαλη τοποθέτηση, και χρησιμοποιούν την πιο καλή πληροφόρηση της εποχής τους μέσα στα επιχειρήματά τους. Ο Malleus έχει μία εισαγωγή, μια βούλα του πάπα Ιννοκέντιου του 8ου, που εκδόθηκε κατά το έτος 1484. Διαβάζουμε: "Ακούσαμε όχι χωρίς μεγάλη θλίψη, ότι πολλοί άνθρωποι και των δύο φύλων στο ... - και ακολουθεί ένας μακρύς κατάλογος πόλεων, κρατών, περιοχών - απομακρύνθηκαν από την Καθολική θρησκευτική πίστη και παραδόθηκαν στο διάβολο χωρίς να συλλογιστούν τη σωτηρία της ψυχής τους..." και λοιπά.

Αυτά τα λόγια είναι σχεδόν τα ίδια με τα λόγια που βρίσκονται στην αρχή του μανιφέστου, και αυτό ισχύει και για τα αισθήματα που εκφράζονται. Τόσο ο πάπας όσο και οι "186 κορυφαίοι επιστήμονες" μέμφονται την αυξανόμενη δημοτικότητα κάποιων απόψεων, τις οποίες θεωρούν προβληματικές. Αλλά πόσο απέχουν όσον αφορά την πολυμάθεια και τη σοφία! Ο αναγνώστης που θα συγκρίνει τον Malleus με σύγχρονές μας επιστημονικές παρουσιάσεις, θα προσέξει ότι ο πάπας και οι λόγιοι συγγραφείς αυτού του βιβλίου ήξεραν με ακρίβεια, το αντικείμενό τους.

Αυτοί δεν γνωρίζουν ούτε το αντικείμενο στο οποίο επιτίθενται, δηλαδή στην Αστρολογία, ούτε εκείνα τα επιτεύγματα της δικής τους επιστήμης, τα οποία υπονομεύουν την επίθεση. Γράφει π.χ. ο καθηγητής Bok στο πρώτο άρθρο, από εκείνα που σημαδεύουν το μανιφέστο: "Μπορώ να πω καθαρά και μονοσήμαντα ότι οι σύγχρονες έννοιες της Αστρονομίας και της Φυσικής του χώρου όχι μόνο δεν υποστηρίζουν τα αξιώματα της Αστρολογίας, αλλά και τα υποσκάπτουν." Τα "αξιώματα της Αστρολογίας": πρόκειται για την υπόθεση ότι κάποια ουράνια συμβάντα, όπως η θέση των πλανητών, της σελήνης, του ήλιου επηρεάζουν την ανθρώπινη ζωή. Αλλά οι "σύγχρονες έννοιες της Αστρονομίας και της Φυσικής του χώρου" συμπεριλαμβάνουν μεγάλα πλανητικά χάσματα καθώς και μία ηλιακή ατμόσφαιρα, που εκτείνεται πολύ πέρα από τη γη μέσα στο χώρο.

Τα πλάσματα βρίσκονται σε αλληλεπίδραση με τον ήλιο και μεταξύ τους. Αυτή η αλληλεπίδραση οδηγεί σε μια εξάρτηση της ηλιακής δραστηριότητας από τις σχετικές θέσεις των πλανητών. Αν παρατηρηθούν αυτές οι θέσεις, μπορούν να προβλεφτούν με μεγάλη ακρίβεια ορισμένα χαρακτηριστικά της ηλιακής δραστηριότητας. Η ηλιακή δραστηριότητα επηρεάζει την ποιότητα της λήψης βραχέων κυμάτων, και οι διακυμάνσεις αυτής της ποιότητας μπορούν συνεπώς να προβλεφτούν βάσει της θέσης των πλανητών: έτσι υπάρχει η Ραδιοαστρολογία.

2. Η ηλιακή δραστηριότητα επηρεάζει τη ζωή. Αυτό είναι πιο παλιά γνωστό. Αυτό που δεν είναι γνωστό, είναι η λεπτεπίλεπτη φύση αυτής της επίδρασης. Οι διακυμάνσεις μέσα στο ηλεκτρικό δυναμικό των δέντρων δεν εξαρτώνται μόνο από την κατά μέσον όρο δραστηριότητα του ήλιου, αλλά από μεμονωμένες ηλιακές εκρήξεις και άρα ξανά από τη θέση των πλανητών.

3. Ο Piccardi σε μια σειρά ερευνών, που κάλυψαν ένα διάστημα πάνω από 30 χρόνων, βρήκε διακυμάνσεις μέσα στο ποσοστό ομοιόμορφων χημικών αντιδράσεων, που δεν μπορούν να εξηγηθούν μέσω των μετεωρολογικών ή των εργαστηριακών συνθηκών. Αυτός και άλλοι ερευνητές τείνουν να υποθέσουν ότι τα "παρατηρούμενα φαινόμενα είναι συνδεδεμένα προπάντων με αλλαγές μέσα στη δομή του νερού, το οποίο χρησιμοποιείται στα πειράματα".

4. Η χημική σύνθεση του νερού είναι πολύ αδύναμη (το ένα δέκατο της μέσης ισχύος χημικών συνθέσεων), και το νερό "είναι συνεπώς ευαίσθητο σε πολύ λεπτεπίλεπτες περιστάσεις και μπορεί να προσαρμοστεί σε μεταβαλλόμενες περιστάσεις κατά τρόπο τον οποίο δεν βρίσκουμε σε κανένα άλλο υγρό".

5. Οι ηλιακές εκρήξεις ενδέχεται να ανήκουν σε αυτές τις "μεταβαλλόμενες περιστάσεις".

6. και αυτό θα οδηγούσε βέβαια πάλι σε μια εξάρτηση από τη θέση των πλανητών. Εάν παρατηρήσουμε το ρόλο του νερού και των οργανικών κολλοειδών μέσα στη ζωική διαδικασία.

7. μπορεί να συμπεράνουμε ότι "εξωτερικές δυνάμεις επιδρούν πάνω σε ζωντανούς οργανισμούς πλάγια, μέσω του νερού και του υδάτινου συστήματος".

8. Το πόσο πολύ ευαίσθητοι είναι κάποιοι οργανισμοί, δείχθηκε σε μία σειρά άρθρων του F. R. Brown. Τα στρείδια ανοίγουν και κλείνουν το όστρακό τους σύμφωνα με την παλίρροια και την άμπωτη. Το ίδιο κάνουν και όταν μεταφερθούν σε μεσόγειες περιοχές, μέσα σε σκοτεινό θάλαμο. Προσαρμόζουν το ρυθμό τους βαθμιαία στον καινούργιο τόπο, που σημαίνει ότι αισθάνονται τις πολλές αδύναμες παλίρροιες ακόμα και μέσα σε ένα θάλαμο εργαστηρίου.

9. Ο Brown μελέτησε και το μεταβολισμό των βολβών και βρήκε μία ηλιακή περίοδο, η οποία διατηρήθηκε ακόμα και μέσα σε ένα εργαστήριο που είχε σταθερή θερμοκρασία, πίεση, υγρασία και φωταψία: η ικανότητα του ανθρώπου να διατηρεί το περιβάλλον σταθερό, είναι μικρότερη από την ικανότητα των βολβών να αισθάνονται τους σεληνιακούς ρυθμούς.

10. Ο ισχυρισμός του καθηγητή Bok, ότι "οι τοίχοι του δωματίου όπου γεννιόμαστε μας προφυλάσσουν από πολλές γνωστές ακτινοβολίες", αποδείχνεται έτσι σαν μια ακόμα περίπτωση στέρεης (και με αυθεντία παρουσιαζόμενης) πεποίθησης βασισμένη σε άγνοια Το μανιφέστο κάνει ένα σωρό θόρυβο για το γεγονός ότι "η Αστρολογία ήταν ένα ουσιαστικό τμήμα (της) μαγικής κοσμοθεωρίας", και το δεύτερο συνημμένο άρθρο παρέχει "μια τελειωτική αναίρεση" δείχνοντας ότι "η Αστρολογία προέκυψε από τη μαγεία".

Από πού άντλησαν αυτή την πληροφορία οι σοφοί κύριοι; Από όσο μπορεί κανείς να δει, δεν υπάρχει ανάμεσά τους κανένας ανθρωπολόγος, και αμφιβάλλω αν έστω και ένας από τους υπογράφοντες γνωρίζει τα πιο πρόσφατα επιτεύγματα αυτής της επιστήμης. Αυτό που οι κύριοι φαίνεται να γνωρίζουν, είναι κάποιες παλαιότερες απόψεις, από μία περίοδο που θα μπορούσε να ονομαστεί "Πτολεμαϊκή" περίοδος της Ανθρωπολογίας, όταν ο σύγχρονος, επιστημονικά μορφωμένος (ή καθώς είδαμε αμόρφωτος) άνθρωπος ίσχυε ακόμα ως ο μόνος κάτοχος στέριας γνώσης, όταν οι γεωργικές μελέτες, η Αρχαιολογία και η λεπτομερής έρευνα των μύθων δεν είχαν ακόμα οδηγήσει στην ανακάλυψη των εκπληκτικών γνώσεων, τις οποίες βρίσκουμε τόσο στους αρχαίους όσο και στους σύγχρονους "πρωτόγονους", και όταν ακόμα υπέθεταν ότι η ιστορία είναι μία απλή πρόοδος από πρωτόγονες σε λιγότερο πρωτόγονες απόψεις.

Τώρα βλέπουμε: κρίση των "186 κορυφαίων επιστημόνων" βασίζεται σε μια προκατακλυσμιαία Ανθρωπολογία, σε μια άγνοια των πρόσφατων αποτελεσμάτων μέσα στις ίδιες τους τις επιστήμες (Αστρονομία, Βιολογία, συνδυασμό των δύο), καθώς και στην ανικανότητα να βγάλουν συμπέρασμα από τα αποτελέσματα που γνωρίζουν. Αυτό δείχνει πόσο συχνά οι επιστήμονες χρησιμοποιούν την αυθεντία τους, ακόμα και όταν έχουν πλήρη άγνοια. Υπάρχουν και πολλά μικρότερα σφάλματα. "Η Αστρολογία", λένε, "δέχτηκε ένα θανατηφόρο χτύπημα" όταν ο Κοπέρνικος αντικατάστησε το πτολεμαϊκό σύστημα. Το εντελώς αντίθετο αληθεύει. Ο Κέπλερ, ένας από τους εξέχοντες υποστηρικτές του Κοπέρνικου, χρησιμοποίησε τις καινούργιες ανακαλύψεις για να βελτιώσει την Αστρολογία. Βρήκε νέα αποδεικτικά στοιχεία υπέρ αυτής, και την υπερασπίστηκε ενάντια στις επιθέσεις.

11. Ο ισχυρισμός ότι τα αστέρια επηρεάζουν, αλλά δεν καταναγκάζουν, κριτικάρεται. Η κριτική παραβλέπει ότι π.χ. η σύγχρονη θεωρία περί κληρονομικότητας δουλεύει εξολοκλήρου με επηρεασμούς. Μερικοί χαρακτηριστικοί ισχυρισμοί της Αστρολογίας κριτικάρονται με τη βοήθεια αντιφάσεων. Αλλά όλες οι κάπως ενδιαφέρουσες θεωρίες βρίσκονται πάντα σε αντίφαση με πολυάριθμα πειραματικά επιτεύγματα.

Η ελπίδα για μελλοντικές επικυρώσεις αποκλείεται ως ευσεβής πίστη. Αλλά αφενός αυτή η πίστη δεν είναι τόσο ευσεβής, όπως δείχνουν τα ήδη μνημονευμένα επιτεύγματα, αφετέρου η επιστήμη δεν είναι νοητή χωρίς μία ευσεβή πίστη. Εδώ και πάνω από 20 χρόνια η έρευνα του καρκίνου βασίζεται σε ευσεβή πίστη ότι η διείσδυση της κυτταρικής Φυσικής και της Βιοχημείας μέσα στην Ιατρική, θα οδηγήσει κάποτε σε μία θεραπεία - αλλά ακόμα δεν έχουν φανεί επιτυχίες. Υπάρχει ακόμα ένα μακρύ παράθεμα από ένα μανιφέστο ψυχολόγων. Το συμπέρασμα: "Οι Ψυχολόγοι δεν θεωρούν προφανές το ότι η Αστρολογία έχει έστω και την ελάχιστη αξία ως δείκτης παρελθόντων, παρόντων ή μελλοντικών τάσεων της ανθρώπινης ζωής..."

Αυτό δεν είναι καν επιχείρημα, αν σκεφτούμε ότι μερικοί αστρονόμοι και βιολόγοι δεν έχουν βρει τίποτα προφανές από όσα έχουν δημοσιευτεί από ερευνητές των δικών τους κλάδων. "Προσφέροντας στον λαό ωροσκόπια ως υποκατάστατο την ανθρώπινη τάση να επιλέγουμε τον απλό και όχι τον δύσκολο δρόμο" - αλλά γιατί δεν βλέπουν την ψυχανάλυση, γιατί δεν βλέπουν τα ψυχολογικά τεστ, που εδώ και πολύ καιρό χρησιμεύουν ως "υποκατάστατο μιας τίμιας και έγκυρης σκέψης" για την εκτίμηση τόσων και τόσων ανθρώπων; 12Και όσον αφορά το ότι η Αστρολογία πηγάζει από την μαγεία, αρκεί να παρατηρήσουμε ότι και οι επονομαζόμενες επιστήμες κάποτε συνδέονταν άμεσα με τη μαγεία, άρα πρέπει και αυτές να απορριφθούν για τον ίδιο λόγο.

Το μανιφέστο των επιστημόνων δεν προξένησε καμιά μεγάλη βλάβη στην Αστρολογία. Οι αστρολόγοι κερδίζουν περισσότερα λεφτά από ποτέ άλλοτε, και ακόμα και ένας αμαθής που δεν ξέρει καν τα βασικά στοιχεία της Αστρολογίας, μπορεί με λίγη προπαγάνδα να περάσει μια πολύ απολαυστική ζωή. Δεν αναφέρω την Αστρολογία, επειδή αυτή υποφέρει ιδιαίτερα από την επίθεση των επιστημών, αλλά επειδή αυτή η περίπτωση μας δείχνει με σαφήνεια, τι πρέπει κανείς να περιμένει από μία "επιστημονική" κριτική.

Προκαλώ τον αναγνώστη να μην ξεχάσει αυτό το δίδαγμα, όταν ακούσει "επιστημονικές" επιθέσεις ενάντια στο βελονισμό, στην Ιατρική των βοτάνων, στη θεραπεία με άγγιγμα του χεριού, όταν διαβάσει τις κρίσεις "κορυφαίων επιστημόνων" πάνω στην ατομική ενέργεια και στο ακίνδυνο των πυρηνικών σταθμών, όταν του εξηγήσουν ότι είναι "μη επιστημονικό" να βασίζεται σε ενοράσεις, να παραδέχεται την ψυχή κτλ. Δεν μπορεί κανείς να βασίζεται στους επιστήμονες. Έχουν τα συμφέροντά τους, που χρωματίζουν την ερμηνεία κάθε φαινομένου και κάθε συμπεράσματος.

13. γνωρίζουν πολύ λίγα και, όμως, προφασίζονται ότι ξέρουν πολύ περισσότερα, χρησιμοποιούν τις φήμες σαν να πρόκειται για καλοεπικυρωμένα γεγονότα, και χρησιμοποιούν τους ευσεβείς πόθους σα να πρόκειται για θεμελιώδεις "αρχές" του επιστημονικού σκέπτεσθαι. Ακόμα και τα πιο επιμέρους ερευνητικά επιτεύγματα βασίζονται σε παραδοχές, τις οποίες συχνά οι επιστήμονες αγνοούν και δεν καταλαβαίνουν το περιεχόμενο και το βεληνεκές τους. Είναι βέβαια αληθινό ότι οφείλουμε στις επιστήμες μεγαλειώδεις ανακαλύψεις. Αλλά από αυτό δεν προκύπτει ότι υπάρχει κάποιο "επιστημονικό σκέπτεσθαι" που προξένησε αυτές τις ανακαλύψεις, και ακόμα λιγότερο ότι οι υποτιθέμενοι επίτροποι αυτού του μυθικού "επιστημονικού σκέπτεσθαι" καταλαβαίνουν τον κόσμο, την κοινωνία, τους ανθρώπους καλύτερα από όσο άλλοι πολίτες.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ-ΣΧΟΛΙΑ

1. Αυτό είναι εντελώς αληθινό. Όταν ένας αντιπρόσωπος του BBC θέλησε να πάρει συνέντευξη από μερικούς απ' αυτούς τους νομπελίστες, αυτοί αρνήθηκαν με την δικαιολογία ότι δεν είχαν σπουδάσει ποτέ Αστρολογία και δεν ήξεραν τις λεπτομέρειές της. Πράγμα που δεν τους εμπόδισε να τη δυσφημήσουν.
2. J. J. Nelson, RCA Review, τομ. 12 (1951), σελ. 26 κ. εες. Electrical Engineering, τομ. 71 (1952), σελ. 421 κ. εες. Ένα μεγάλο μέρος της επιστημονικής βιβλιογραφίας, που είναι σημαντική για τη συζήτησή μας, βρίσκεται στο: Lyall Watson, Supernature, London 1973.
3. Αυτό που βρέθηκε από τον H. S. Barr. Δες τη βιβλιογραφία στο έργο του Watson, op. cit.
4. S. W. Tromp, "Possible Effects of Extra Terrestrial Stimuli on Colloidal Systems and Living Organisms". Proc. 5th Intern. Biometeorol. Congress, Nordwyk 1972, Tromp and Bouma (eds.), σελ. 243. Το άρθρο περιέχει μια συνοπτική εικόνα της δουλειάς του Piccardi, ο οποίος ερεύνησε τις αιτίες ορισμένων μη αναπαραγώγιμων φυσικών και χημικών διαδικασιών μέσα στο νερό. Μερικές από τις αιτίες συσχετίστηκαν με ηλιακές εκρήξεις, άλλες με σεληνιακές μεταβλητές. Η αναφορά σε εξωγήινες επιδράσεις είναι πολύ σπάνια σε ερευνητές του περιβάλλοντος και τα τέτοιου είδους προβλήματα συχνά "λησμονούνται ή παραμερίζονται" (σελ. 239). "Παρ' όλη την αντίδραση κάποιον ορθόδοξων επιστημόνων μπορεί να παρατηρηθεί κατά τα τελευταία χρόνια ένα σαφές ξέσπασμα ανάμεσα στους νεώτερους επιστήμονες" σελ. (245) Υπάρχουν ειδικά ερευνητικά κέντρα, όπως το Biometeorological Research Center στο Leiden και το Stanford Research Center στο Menlo Park της Καλιφόρνια, όπου μελετούνται τα φαινόμενα που κάποτε ονομάστηκαν: η επίδραση του ουρανού επάνω στη γη και σε ηλιακές, σεληνιακές και πλανητικές παραμέτρους. Το άρθρο του Tromp συμπεριλαμβάνει μία συνοπτική τους εικόνα και μια εκτενή βιβλιογραφία. Το Biometeorological Research Center εκδίδει καταλόγους εκδόσεων (άρθρων, μονογραφιών, πληροφοριών, δημοσιεύσεων σε εφημερίδες). Ένα μέρος των ερευνητικών επιτευγμάτων του Stanford Research Institute βρίσκεται στο: John Mitchell (ed.), Psychic Exploration, A Challenge for Science, New York 1974.
5. G. Piccardi, The Chemical Basis of Medical Climatology, Springfield, Illinois 1962.
6. Δες και G. R. M. Verfaillie, Int. Journ. Biometeorolog., τομ. 13 (1969), σελ. 113 κ. εες.
7. Tromp, ο.π.
8. Piccardi, ο.π.
9. Am. Journ. Physiolog. Τομ. 178 (1954) σελ. 510 κ.εες.
10. Biol. Bull., τομ. 112 (1957), σελ. 285. Το αποτέλεσμα μπορεί να οφείλεται και στη συγχρονικότητας. Δες C. G. Jung, "Synchronicity: An Acausal Connecting Principle", in: The Collected Works of C. G. Jung, τομ. 8, London 1960, σελ. 419 κ.εες.
11. Δες Norbert Herz Keplers Astrologie, Wien 1895, καθώς και τα σχετικά χωρία στα Άπαντα του Κέπλερ. Ο Κέπλερ απορρίπτει την τροπική Αστρολογία, υποστηρίζει την αστρική Αστρολογία, αλλά μόνο για μαζικά φαινόμενα, όπως είναι οι πόλεμοι, οι επιδημίες κτλ.
12. Άλλωστε αυτές οι αντιρρήσεις δεν είναι καινούργιες. Αυτές (αλλά και άλλες, και μάλιστα καλύτερες) διατυπώθηκαν πριν από εκατοντάδες χρόνια από τους πατέρες της Εκκλησίες.
13. Μερικές έρευνες έχουν δείξει ότι επιστήμονες που πληρώνονται από ομάδες με διαφορετικά συμφέροντα, κρίνουν το ίδιο φαινόμενο διαφορετικά, και ότι είναι διαφορετικά τα φαινόμενα που τους οδηγούν στη λύση του ίδιου προβλήματος.